De meeste Nederlanders zullen vóór 2020 weinig gedachten gewijd hebben aan het land Belarus – of Wit-Rusland, zoals we het toen nog collectief noemden. Als iemand die zich al jarenlang met het land bezighoudt, trof ik vaak vragende blikken, of stellige overtuigingen dat Belarus onderdeel van Rusland was. Dit veranderde in augustus 2020 toen Aljaksandr Loekasjenka zich voor de zevende keer tot winnaar van de presidentsverkiezingen uitriep.
Door Christie Miedema
Een groot deel van de bevolking weigerde de verkiezingen te laten stelen. Grote menigten met de wit-rood-witte vlag die Loekasjenka afgeschaft had, stroomden maandenlang door de straten van Minsk. De repressie was heftig en duizenden werden geslagen, gearresteerd, gemarteld en/of tot lange gevangenisstraffen veroordeeld.
Belarus is één van de weinige landen die de twijfelachtige eer heeft een Nobelprijswinnaar voor de vrede te hebben die achter tralies zit; mensenrechtenverdediger Ales Bialiatski won de prijs in 2022 samen met mensen- en burgerrechtenorganisaties in Oekraïne en Rusland.
Sinds de grootschalige invasie van Rusland in Oekraïne in 2022 is de staat Belarus tevens medeplichtig aan de oorlog in het buurland. Gevechtsvliegtuigen stijgen van Belarusische* vliegvelden op. De opmars naar Kyiv begon vanuit Belarus. Elke uiting van oppositie tegen de oorlog of sabotage tegen het Belarusische treinnetwerk dat de Russische invasie faciliteert, kan met draconische straffen rekenen.
Dat is in het kort het verhaal van Belarus sinds 2020, maar wie echt wil begrijpen wat er gebeurd is sinds de gestolen verkiezingen en wat dat voor mensen in Belarus heeft betekend, kan beter bij hen zelf te rade gaan. Van film tot muziek, van boek tot kunst, op alle manieren hebben zij aan de wereld duidelijk proberen te maken wat er in Belarus gaande is. Hier een kleine selectie voor wie meer wil weten over deze nog steeds zo onbekende oosterbuur.
Film – Courage
Sinds 2020 doet een groeiend aantal documentaires en filmprojecten over het huidige Belarus de filmfestivals aan. Van het kunstzinnige Mara van Sasja Koelak (Sasha Kulak), het indringende Motherland van Hanna Badziaka en Alexander Mihalkovich, tot het nietsontziende BELARUS 23.34 van Tatsiana Svirepa. De bekendste film en één van de eerste grote documentaires die uitkwam is Courage van Aljaksei Paloejan (Aliaksei Paluyan). De documentaire volgt de ontwikkeling van de protesten door de ogen van drie leden van een ondergronds theatergezelschap dat nog verderop in dit lijstje aan bod komt.
Boek – Olga Sjparaga
Wie denkt aan boeken over Belarus, denkt aan Nobelprijswinnares Svetlana Aleksjevitsj. In september 2020 voelde zij zich gedwongen in ballingschap te gaan vanwege de bedreigingen die zij ontving als actief ondersteuner van de oppositiekandidate. Zij heeft nog geen boek geschreven over het Belarus na 2020, maar haar werk is wel een ijkpunt voor andere auteurs. Filosofe Olga Sjparaga (Shparaga) die eveneens naar Duitsland uitweek, schreef in indrukwekkend korte tijd een studie over de uitzonderlijke rol van vrouwen tijdens de protesten. Haar boek De revolutie heeft een vrouwelijk gezicht is een directe verwijzing naar Aleksjevitsj’ bekende De oorlog heeft geen vrouwengezicht. Helaas is Shparaga’s fascinerende boek tot nu toe alleen beschikbaar in het Russisch en Duits – hier ligt werk voor vertalers.
Daarnaast kunnen geïntereseerden ook grijpen naar Maksim Znak’s Zekameron, verhalen uit de gevangenis die op een heel andere manier de huidige situatie in Belarus belichten: die van de vele politieke gevangenen die de repressie heeft opgeleverd.
Theater – Insulted, Belarus / Geschoffeerd, Belarus
Belarus’ bekendste oppositionele theatergroep is Belarus Free Theatre (BFT) dat sinds 2005 ondergronds in Belarus opereerde. Na de presidentsverkiezingen van december 2010, die eveneens gevolgd werden door protesten en repressie, was een deel van het gezelschap gedwongen in ballingschap te gaan – vastgelegd in de documentaire Dangerous Acts Starring the Unstable Elements of Belarus. De deelname aan de protesten van 2020 van drie in Belarus gebleven acteurs werd vervolgens belicht in het hierboven al genoemde Courage. Het is zeker de moeite waard één van de documentaires, of nog beter, een theateropvoering van dit artistieke en activistische collectief te bekijken.
Hoewel je niet over theater in Belarus kunt praten zonder BFT te noemen, is de tip een andere: het stuk Insulted, Belarus of in het Nederlands Geschoffeerd, Belarus (origineel Обиженные. Беларусь(сия)) van Andrej Koerejtsjik (Andrei Kureichik). Dit stuk is zo opmerkelijk omdat Koerejtsjik het direct na de verkiezingen schreef op basis van ooggetuigenverklaringen en het in het Engels liet vertalen. In de herfst van 2020, toen overal in Europa nieuwe lockdowns werden afgekondigd terwijl de protesten doorgingen, kon dit inmiddels in een groot aantal talen vertaalde stuk de ronde doen. Toneelgezelschappen die hun voorstellingen moesten opschorten, organiseerden online lezingen van het stuk. Het stuk was online zo succesvol dankzij een combinatie van lockdownverveling en fascinatie voor de nieuwe ontwikkelingen in dit voor velen zo onbekende land. Daarbij hielp de authenticiteit: alle karakters hadden anonieme benamingen, maar waren voor wie enigszins bekend was met de gebeurtenissen duidelijk te herkennen – met vaak zelfs letterlijke citaten die terugkomen in het stuk. Op youtube zijn nog verschillende lezingen terug te vinden – die je zo terugwerpen naar 2020.
Muziek – Lavon Volski “Emihranty”
De repressie sinds 2020 ging ook aan de Belarusische muziekscene niet voorbij. Een groot aantal muzikanten kwam voor kortere of langere tijd achter tralies, zoals de leden van de band Irdorath, Tor Band en Igor Bancer. Dan hebben we het nog niet eens over de fluitiste Maria Kalesnikava die als rechterhand van de oppositiekandidate tot 11 jaar gevangenisstraf is veroordeeld en waarvan nu al maanden niets is vernomen.
Wie meer wil begrijpen van een ander gevolg van de protesten en repressie, luister naar Lavon Volski’s “Emihranty”. In zijn album, dat dit jaar uitkwam, overigens zijn tweede sinds de protesten, bezingt hij onder andere de enorme uittocht van mensen die niet meer bereid of, vaker, in staat waren in een land te leven waar Loekasjenka nog steeds de scepter zwaait. Ook wijdt hij een lied aan Ales Pushkin, de kunstenaar die in 2023 in de gevangenis overleed.
Volski loopt al een tijd mee. Zijn “Try čarapachi” was al bij de protesten na de presidentsverkiezingen van 2006 een lijflied van anti-Loekasjenka-activisten. Zelf kan hij al jaren niet meer in Belarus optreden. De themesong van de protesten na 2020 was ironisch genoeg van een Russische band: “Peremen” van Kino.
Kunst – Rufina Bazlova
Zoals de muzikanten, hebben ook kunstenaars in Belarus het zwaar, met Ales Pushkin als meest tragische voorbeeld. Ook vertrokken veel kunstenaars naar het buitenland en gingen veel in het buitenland woonachtige Belarusische activisten zich inzetten voor bekendheid over de gebeurtenissen in hun land. In Nederland is het de moeite waard de projecten en tentoonstellingen van Lena Davidovitsj en Tasja Arlova te volgen.
Mijn kunsttip is het borduurwerk van de in Tsjechië wonende Rufina Bazlova, dat nauwgezet de protesten in Minsk weergeeft. Met rode draad op witte stof, de kleuren van de verboden Belarusische vlag en van ’s lands traditionele borduurwerk, verbeeldde Bazlova de demonstranten en oproerpolitie en de avtozaks die arrestanten afvoeren. Haar borduurwerk is een kroniek van mensen, symbolen en gebeurtenissen van de protesten en als kunstwerk is het bijna hypnotiserend om naar te kijken.
Websites – Viasna en Politzek
In de ruim drie jaar sinds de gestolen verkiezingen hebben veel bestaande organisaties zich in ballingschap moeten vestigen en zijn er veel nieuwe organisaties opgericht. Omdat zij buiten Belarus moeten opereren en na een golf van aandacht nu weer vechten tegen desinteresse, is goede online aanwezigheid van groot belang. Daarbij gaat veel aandacht uit naar het verstrekken van informatie. Een belangrijk voorbeeld is Viasna, de mensenrechtenorganisatie die in 1996 door Nobelprijswinnaar Ales Bialiatski is opgericht en vorig jaar de mensenrechtentulp kreeg van het Nederlandse ministerie van Buitenlandse Zaken. Hun na de verkiezingen gestarte “prisoners” website met namen en informatie over politieke gevangenen is simpel maar doeltreffend. Al hun namen en adressen zijn hier te vinden, met informatie over hoe je kaarten naar hen kunt sturen. Nog een stap verder gaat het na 2020 opgerichte Politzek, dat een soort social media platform voor ondersteuning aan politieke gevangenen heeft opgezet. Bijzondere vermelding verdient hun reconstructie van een arrestantencel: een must voor iedereen die Maksim Znaks boek heeft gelezen.
Meer tips van de échte expert
Ilya Shcharbitski, voorzitter van Mara, vereniging van Belarusen in Nederland
Luister naar nummers zoals “Brat” van Naviband, “Norma” (de norm) van Petlya Pristrastiya, “Peremen” (verandering) van Gryaz, en “Spasibo, Sasha” (Sasja, bedankt – waarbij Sasja staat voor Aleksandr Loekasjenka) van Sirop om herinnerd te worden aan de protesten in Belarus in 2020. Deze liederen zijn niet alleen een krachtige reflectie op de gebeurtenissen en emoties van die tijd, maar onderstrepen ook de strijd voor vrijheid en gerechtigheid. Ze dienen als een muzikaal archief van de moed en veerkracht van het Belarussische volk.
Voor visuale, diepgaande representatie van de protestbeweging en de menselijke verhalen erachter, is het de moeite waard de documentaire “When Flowers Are Not Silent” van Andrej Koetsila te kijken als deze in de buurt in een bioscoop te zien is. “Voices of New Belarus” op YouTube biedt een verzameling brieven van politieke gevangenen, en geeft een uniek inzicht in de persoonlijke offers en de veerkracht van hen die strijden voor democratie in Belarus.
Deze muziek en visuele verhalen zijn essentieel om de geest van de protesten levend te houden en bewustzijn te creëren over de voortdurende strijd voor vrijheid en gerechtigheid. Het delen van deze werken kan anderen helpen de emoties en de ernst van de situatie te begrijpen, en waarom het belangrijk is om de strijd van het Belarusische volk te ondersteunen.
*Ik kies ervoor Belarusisch met één s te schrijven, zoals ook in het Engels gebeurt. Het “Rus” in Belarus heeft een andere stam en uitspraak dan het “Rus” in Rusland.
