25 jaar nadat Aleksandr Loekasjenko aantrad als president van Wit-Rusland, op 20 juli 1994, lijkt het er niet op dat ‘de laatste dictator van Europa’ de teugels snel zal laten vieren. Toch vreest hij de toekomst, zeggen de mensen die te maken kregen met hem of zijn regime.
- Door Michiel Driebergen
Onlangs was Aleksandr Loekasjenko op bezoek in een naburig dorp. De president kwam een nieuw landbouwvoertuig inspecteren. Vooraf doorzocht de politie de huizen langs de route. Vervolgens posteerden de agenten zich langs de weg. Na het vertrek van de stoet geblindeerde limousines kwamen overal militairen uit de bosjes gekropen. “Het leken wel partizanen”, lacht Mikola Halko (70). “De president is bang”, concludeert zijn vrouw, Tatjana Halko (71).
Het echtpaar Halko, dat woont in een dorpje in het bos op vijftig kilometer van hoofdstad Minsk, zag van nabij hoe Aleksandr Loekasjenko zich een kwarteeuw geleden opwerkte tot leider van Wit-Rusland, dat zich in 1991 had losgemaakt van de Sovjet-Unie. Mikola Halko was begin jaren negentig journalist bij Narodna Gazeta, destijds de populairste krant van het land.
‘Hoe weet je nou zo zeker dat je president wordt?’, vroeg ik.
Journalist Mikola Halko
Loekasjenko, zoon van een alleenstaande moeder, was na een bliksemcarrière in het leger directeur geworden van een kolchoz, een collectieve boerderij waar de oogst wordt verdeeld tussen de boeren en de staat. Ook was hij net gekozen tot afgevaardigde in de Opperste Sovjet, zoals het parlement werd genoemd.
Op een dag waren de twee mannen samen onderweg naar een bijeenkomst in de provincie. Een politieke bondgenoot van Loekasjenko dreigde te worden gearresteerd. Loekasjenko ging erheen om dat te voorkomen. “Vlak voordat we arriveerden, trok Loekasjenko zijn nette pak aan”, herinnert Halko zich. “‘Waarom lach je?’, vroeg hij. ‘Ik bereid me voor op het presidentschap, dus ik moet er netjes uitzien.’ ‘Hoe weet je nou zo zeker dat je president wordt?’, vroeg ik. ‘Let maar op. Je zult het zien’, antwoordde hij.”
Bij aankomst van de twee bleek de politie al aanwezig. De vergadering verliep als gepland, totdat Loekasjenko – ‘een klassieke demagoog’, aldus Halko – aan het woord kwam. Tot verbijstering van velen ging de man na de toespraak van Loekasjenko vrijuit.
Belastende informatie bleek de sleutel tot succes
Loekasjenko’s ideale vliegwiel naar het hoogste ambt was het voorzitterschap van het anti-corruptiecomité van het parlement. De voorzitter van de Opperste Sovjet, Stanislav Sjoesjkevitsj, op dat moment de machtigste man van het land, steunde Loekasjenko in zijn streven, vertelt Halko. Maar hij vergiste zich.
Een paar maanden nadat hij verkozen was, beschuldigde Loekasjenko hem en zeventig andere hooggeplaatste politici en bestuurders van het stelen van staatsbudgetten. Sjoesjkevitsj moest aftreden. “Vanaf dat moment beschikte Loekasjenko over belastende informatie over veel mensen”, legt Tatjana Halko uit. “Ambtenaren met vuile handen waren bang voor hem. En diegenen die werkelijk corruptie wilden aanpakken, steunden hem.
Loekasjenko maakte gretig gebruik van de haat onder de Wit-Russen tegen de ‘nomenklatoera’, ofwel de heersende klasse van de Sovjet-Unie. Premier Kebitsj, Loekasjenko’s belangrijkste tegenstander tijdens de presidentsverkiezingen van 1994, was ‘een zwakke man en een alcoholist, die in de zak zat van Moskou’, zegt Tatjana Halko. “Na vergaderingen was de vloer bezaaid met lege flessen.” Mikola Halko heeft Loekasjenko nooit een druppel zien drinken.
De ambitieuze kolchoz-directeur won met verpletterende overmacht. En benoemde vervolgens Mikola Halko tot hoofdredacteur van Narodna Gazeta. Halko stelde wel een voorwaarde. “Mits je onze vrijheid respecteert, zei ik tegen hem.” Een jaar lang slaagde de redactie erin trouw te blijven aan haar journalistieke principes. Zo publiceerde de krant kritisch over een referendum dat Loekasjenko er in 1995, dus binnen een jaar na zijn aantreden, doordrukte bij het parlement, waarna hij de absolute macht kreeg om staatsuitgaven te bepalen en de volksvertegenwoordiging te ontbinden. Tot Halko een telefoontje kreeg van de president, die hem voorstelde al zijn collega’s te ontslaan om dan samen nieuwe mensen aan te stellen. “Daar hoef ik niet over na te denken”, antwoordde hij. “Dat doe ik niet.”
De geschiedenis wordt teruggedraaid
Na het onvermijdelijke ontslag van Halko verschenen er toegangspoortjes bij de persruimte van het parlement. Ook Tatjana Halko, die was opgeklommen tot viceminister van onderwijs, stapte op, toen bleek dat haar ministerie nieuwe schoolboeken wilde vervangen door oude uit de Sovjet-Unie. “Loekasjenko wilde terug naar de communistische ideologie. Hij begon de geschiedenis terug te draaien.”
De veiligheidstroepen traden meedogenloos op tegen de onvrede. Ontslagen ministers belandden in de gevangenis, tegenstanders verdwenen simpelweg. Zoals het voormalige hoofd van het centrale verkiezingscomité, Viktar Hantsjar, die zich tegen het referendum had gekeerd. Op de plek waar hij en zijn zakenpartner zaten te dineren, bleef slechts gebroken glas en bloed achter.
Loekasjenko komt uit een dorp. Zijn kennis laat veel te wensen over
Econoom Leonid Zajko
Sindsdien wordt Wit-Rusland geregeerd door een nieuwe nomenklatoera, een clan van zeventig families rond Loekasjenko, zoals Leonid Zajko (70) het uitdrukt. De econoom, die voorzitter is van een klein maar onafhankelijk economisch onderzoeksinstituut, spreekt af in een van de nieuwe, trendy cafés in de binnenstad van Minsk.
Ook hij werd in augustus 1994 door Loekasjenko gevraagd deel uit te maken van zijn ploeg. Ook hij weigerde. “Loekasjenko komt uit een dorp. Zijn kennis laat veel te wensen over”, zegt hij. Terwijl de president van kolchoz naar kolchoz reisde, bestudeerde Zajko de nieuwe economische politiek in Oost-Duitsland, dat toen net met het Westen was verenigd. “Ik wilde geen verantwoording dragen voor een wetenschap die onder politieke controle kwam.”
De oppositie aan een touwtje
Van de officiële oppositie heeft Aleksandr Loekasjenko nu, een kwarteeuw later, nauwelijks meer te vrezen, denkt Zajko: “In theorie zijn er politieke partijen. Maar die hebben geen geld en het ontbreekt ze aan de mogelijkheid hun boodschap op televisie uit te dragen. Hun leiders worden volledig gecontroleerd door de veiligheidsdiensten.”
Toch oogt de toekomst penibel voor de autoritaire president, denkt de econoom. Kon Loekasjenko aan het begin van zijn politieke loopbaan nog het beeld neerzetten van een ‘goede leider van een goede kolchoz’, nu geldt het kolchoz-systeem, dat de president de afgelopen 25 jaar in stand hield, als ‘het sterfhuis van de landbouw’. Slechts met hulp van miljarden-subsidies kunnen de salarissen van het personeel nog worden betaald. “Er is geen enkele ontwikkeling van privé-initiatief om de situatie te verbeteren”, zegt Zajko. Hij ziet dat met eigen ogen in het kolchoz-dorp van zijn schoonmoeder. “Het gaat daar slecht. Het is een zwaar leven.”
Kritiek van buiten wordt gesmoord vanwege de ‘nomenklatoera-cocktail’, zoals Zajko de aanpak van Loekasjenko typeert. “Bestuurders en ambtenaren worden in hoog tempo van functie gewisseld, waardoor telkens nieuwe mensen met weinig kennis van zaken op belangrijke posten verschijnen. Zo is de huidige rector van de economische faculteit van de Academie van Wetenschappen een deskundige op het gebied van melkproductie.
Omdat de steun vanuit de landbouwsector inmiddels is weggevallen, houdt enkel nog de nomenklatoera het regime op de been”, zegt Zajko. “Zij besluiten onderling wie leiding geeft aan een krant, bedrijf of universiteit.”
Rust, orde en werk
Jarenlang doorstond Wit-Rusland de vergelijking met andere voormalige Sovjetrepublieken met enige glans. Doordat de regering de controle hield over sleutelindustrieën zoals de tractor- en autofabrieken, vermeed het land de chaotische oligarchie van Oekraïne of de massawerkloosheid die Moldavië typeert.
In 2016 maakte de Europese Unie zelfs een eind aan de sancties tegen Loekasjenko en de zijnen, die een decennium eerder werden ingesteld. Hoewel ‘ernstige zorgen over de mensenrechtensituatie’ blijven bestaan, zet Europa liever in op ‘verbeteren van de relaties’. Aangenomen wordt dat de Wit-Russische president profiteerde van zijn rol als bemiddelaar bij het gewapende conflict tussen Rusland en Oekraïne.
Tegelijkertijd moet de Maidanrevolutie in Oekraïne (2014), die aan dat conflict voorafging, Loekasjenko angst hebben aangejaagd, denkt Mikola Dziadok. De 30-jarige publicist en politiek analist omschrijft zichzelf als anarchist en zat vijf jaar lang gevangen wegens verschillende protestacties tegen het regime.
Het doel van het regime is niet ontwikkeling, maar controle houden
Publicist Mikola Dziadok
De volksopstand in het buurland, waarbij Oekraïners in het geweer kwamen tegen corruptie en de pro-Russische koers van de toenmalige regering, werd niet georganiseerd door de oppositie maar door een ‘zelforganisatie’ van burgers, met steun van radicale nationalisten en hooligans. Loekasjenko vreest herhaling in Wit-Rusland, weet Dziadok. “Terwijl onze officiële oppositie binnen de wet blijft, willen wij anarchisten de wet juist breken.”
Sinds ‘Maidan’ richten Loekasjenko’s veiligheidsdiensten zich dan ook niet meer zozeer tegen oppositiepartijen, maar tegen informele groeperingen als anarchisten, radicale nationalisten en neonazi’s. Alleen al dit jaar werd Dziadok zes keer beboet wegens kritische opmerkingen jegens de president op zijn facebookpagina. “Dat gebeurde voorheen nooit”, zegt Dziadok. “De boodschap van de regering is: wij bestrijden geen politieke opponenten, maar radicalen en criminelen”.
Ondertussen gaat het met veel leeftijdsgenoten van Dziadok helemaal niet slecht. Zo werken er veel als IT-specialisten en programmeurs met een goed salaris voor buitenlandse bedrijven in Minsk of ontwikkelen hun eigen producten. Veel andere vrienden van Mikola vertrokken inmiddels naar het buitenland. Ook die ‘braindrain’ komt Loekasjenko niet slecht uit. “Het is makkelijker om potentiële dissidenten te laten gaan”, zegt Dziadok. “Het doel van het regime is niet ontwikkeling, maar controle houden.”
Eens is het over
Juist die houding zal het regime uiteindelijk nekken, denkt econoom Leonid Zajko. “Als de regering steun zou genieten van intellectuelen en jonge ingenieurs, zou Wit-Rusland aan de toekomst kunnen werken. Maar Loekasjenko is en blijft de man van de kolchoz van eind jaren tachtig.”
We zullen niet altijd aan de macht blijven. Op een dag zullen we verdwijnen
Aleksandr Loekasjenko
Eerder dit jaar, tijdens een gezamenlijke persconferentie met de Russische president Poetin, zinspeelde Loekasjenko voor het eerst op de eindigheid van zijn regime. “We zullen niet altijd aan de macht blijven. Op een dag zullen we verdwijnen”, sprak hij.
De leiders spraken over de oprichting van een zogenoemde ‘uniestaat’. Sinds 2003 ligt de Wit-Russische economie aan het infuus van Rusland, aldus Zajko. Elk gat in de begroting moet worden gedicht door de export van olie, die tegen korting wordt geleverd door de oosterbuur en na raffinage in Wit-Rusland wordt verkocht aan Groot-Brittannië, Duitsland en Nederland. “De positie van Poetin is simpel. Als je ons geld wil hebben, dan integreer je met ons.”
Dit toekomstscenario betekent voor Loekasjenko niet alleen potentieel verzet van anarchisten als Mikola Dziadok, die integratie met Rusland ‘de ware fobie voor activisten en oppositie’ noemt. Ook is de knieval voor Poetin pijnlijk voor de president zelf, denkt het echtpaar Halko. “Ooit droomde Loekasjenko ervan leider te worden van een groot-Russische staat”, zegt Tatjana Halko. “Dat hij nu naar het Kremlin moet kruipen om geld is pijnlijk voor hem.”
