Navrátilová, Achmatova, Němcová. Maar weinig zegt zozeer ‘Slavisch’ als de traditionele ‘-ová’ uitgang bij achternamen van vrouwen. Toch heeft de senaat in Tsjechië nu een wetsamendement in behandeling dat vrouwen zelf laat kiezen of hun achternaam al dan niet op -ová eindigt. Volgens de één een welkome vernieuwing, volgens de ander een onverstandige inbreuk in het zorgvuldige bouwwerk van de Tsjechische taal.
- Door Filip Bloem
Een enkele uitzondering daargelaten dragen Tsjechische meisjes vanaf hun geboorte de achternaam van hun vader, aangevuld met ‘–ová’. Bij een huwelijk nemen ze achternaam van hun echtgenoot aan, ook weer aangevuld met ‘-ová’. Klachten over die verplichte toevoeging bestaan al langer. Buiten Tsjechië kijkt men soms raar op als een echtpaar niet dezelfde achternaam blijkt te hebben. In het Midden-Oosten krijgen een meneer Novák en een mevrouw Nováková niet altijd een gezamenlijke hotelkamer, hoe lang ze ook al getrouwd zijn.
Ariane Grandeová?
Ook breken Tsjechische media zich het hoofd over wat ze aanmoeten met buitenlandse namen –vooral bij bekende personen waar de naam haast een merk is. Ariane Grandeová? Steeds vaker besluiten redacteuren de buitenlandse namen maar onverbogen te laten. Geen goede ontwikkeling, vindt de bevlogen taalkundige Karel Oliva, die gruwt van zinnen als ‘Kvítová tennist tegen Williams’. Ook benadrukt hij hoezeer de Tsjechische taal is ingesteld op vrouwelijke vormen van namen. ‘Als ‘-ová’ wegvalt, moet straks bij elke naam ‘meneer’ of ‘mevrouw’ worden toegevoegd. Anders weet de lezer niet met welk geslacht hij te doen heeft’.
Nederlandstaligen zullen het probleem niet zien -aan ‘De Vries’ valt ook niet op te maken of het om een man of vrouw gaat- maar voor Oliva gaat het om iets wezenlijks. ‘Het verbuigen van achternamen gaat terug tot de middeleeuwen, tot de oorsprong van het Tsjechisch’. Hij staat niet alleen. Een Facebookpost van de ‘Beweging Eerste Republiek’ die het voorstel ‘-ová’ te schrappen een ‘ideologische aanval op de Tsjechische culturele en historische tradities’ noemt, werd ruim zevenhonderd keer gedeeld.
Toch is het de vraag hoe diep die tradities echt gaan. De taalkundige Jana Valdrová wijst er in een blog op dat lange tijd vrouwelijke achternamen met en zonder –ová naast elkaar bestonden. Dat veranderde pas na de Tweede Wereldoorlog, toen Tsjechoslowakije de autonomie van etnische minderheden stevig inperkte en een aanzienlijk deel van de Duitse minderheid op bloedige wijze het land uitzette. Die zuiveringen hadden ook een taalkundige component. Er kwam een campagne om namen vertsjechischen, inclusief het voortaan voor alle vrouwelijke burgers verplichte ‘-ova’, wat betekende dat vrouwen van Duitse of Hongaarse komaf hun naam moesten veranderen. Een van de grootste voorvechters van deze campagne was ironisch genoeg een taalkundige met de achternaam Oberpfalcer. Die bleek niet te beroerd om zijn achternaam te veranderen in Jílek – de Tsjechische achternaam van zijn grootvader.
Eskimo’s in Praag
Tsjechische vrouwen hebben wel al mogelijkheden om ‘-ová’ af te schudden. Dat kan bijvoorbeeld als ze verklaren van buitenlandse afkomst te zijn. Naar verluidt heeft een aantal Praagse vrouwen Groenlandse wortels geclaimd om van hun ‘-ová’ af te komen. De libertair georiënteerde Piratenpartij wil vrouwen nu formeel het recht geven zelf de vorm van hun achternaam te bepalen.
Het voorstel krijgt vooralsnog geen steun van de regeringscoalitie van sociaaldemocraten en ANO, de partij van de Tsjechische premier Babiš. Niet verrassend als je bedenkt dat Babiš, die zich ooit profileerde als moderne hervormer, zich meer en meer opwerpt als hoeder van de Tsjechische eigenheid. ANO mag dan in het Europees Parlement nog steeds deel uitmaken van de liberale ALDE-fractie, Babiš ontwikkelt zich met een mix van antimigratieretoriek en euroscepsis eerder in de richting van populistische kopstukken als Jarosław Kaczyński en Viktor Orbán. Toch klinken er in Babiš’ partij ook andere geluiden. Helena Válková, parlementslid voor ANO en regeringsgevolmachtigde voor vrouwenrechten, vindt dat de overheid vrouwen niet moet voorschrijven of ze wel of geen ‘-ová’ gebruiken.
Zo lijkt het argument van vrouwelijke zelfbeschikking in Tsjechië, waar #Metoo net als elders in Midden-Europa weinig heeft losgemaakt, toch meer gewicht in de schaal te leggen dan vroeger. Ook de partijleider van de sociaaldemocraten heeft al laten weten geen bezwaar te hebben om het verplichte ‘-ová’ in de toekomst te laten vallen. Misschien speelde zijn eigen, kersvers getrouwde woordvoerster in rol in die ommezwaai. Die gaat sinds haar huwelijk onder de naam ‘Gavenda’ door het leven –en niet ‘Gavendová’.
