Soms blijkt de beste oplossing dicht bij huis te liggen. Toen de Tsjechische filmmaker Filip Remunda besloot een film over het conflict in Oekraïne te maken en op zoek ging naar bruikbare contacten, kwam hij uiteindelijk uit bij zijn schoonmaakster. Tanya, een weduwe van middelbare leeftijd, komt uit een klein dorpje in het westen van Oekraïne en werkt al zeven jaar in het Praagse kantoorcomplex waar Remunda’s productiebedrijf huist. Eén keer per jaar gaat ze terug en ziet ze haar twee zoons, die bij hun grootouders opgroeien.
Voor Het nabije Verre Oosten reist Remunda met haar mee en komt zo ook in contact met Tanya’s familieleden in Oost-Oekraïne. Zonder partij te kiezen trekt hij met mensen aan beide kanten van de scheidslijnen op en laat zien hoe hun leven geleidelijk ontwricht wordt. De hoofdrolspelers in Remunda’s film zijn allesbehalve gepassioneerde nationalisten, maar veelal doodgewone mensen die zonder dat ze het willen het conflict in worden gezogen. Een bewuste keuze, vertelt Remunda in november op het Eastern Neighbours Film Festival in Den Haag, waar zijn film draaide. ‘Ik wil laten zien hoe gewone mensen door dit conflict geraakt worden. Films met politici, activisten en deskundigen zijn er al genoeg’.
Door Filip Bloem
Waarom wilde u deze film maken?
Ik ken Oekraïne goed, ik kom er al lang en heb er veel vrienden. Ik voel me met het land verbonden. Ik was in 1989 actief in de Fluwelen Revolutie, die in Tsjechoslowakije een einde aan het communisme maakte, en heb het altijd onrechtvaardig gevonden dat Oekraïne overgeslagen leek door die golf van democratische revoluties. Formeel is ook daar een democratie gekomen, maar in feite hielden de oude elites het voor het zeggen. Oekraïne is in wezen een rijk land, maar het is opgedeeld door oligarchen die het leegplunderen. De protesten op Majdan leken daar eindelijk een einde aan te maken, maar nu is het land verscheurder dan ooit.
Na de ramp met de MH-17 is er in Nederland meer aandacht gekomen voor het conflict in Oekraïne, maar zeker daarvoor was het voor veel mensen een ver-van-mijn-bed show. Hoe is dat in Tsjechië?
Veel Tsjechen bekijken het conflict door het prisma van de invasie van 1968, toen Tsjechoslowakije werd binnengevallen door troepen van het Warschaupact. Over de bezetting van de Krim is natuurlijk veel bericht in de media, maar vaak ebt die aandacht weer weg. Net zoals Tsjechen weinig interesse tonen in de zo’n tweehonderdduizend Oekraïners die in hun land werken. ‘Ukáčka’ (‘Oeki’s’) worden ze genoemd, een beetje zoals jullie elke Marokkaan Mohamed noemen. [Remunda werkte in de jaren negentig enkele jaren in de winterperiode in Nederland om kerststukjes te maken] Juist daarom wilde ik een film maken over wat zo’n conflict met gewone mensen doet. Met hen identificeert de doorsneekijker zich gemakkelijker. Net als Slowakije lijkt Oekraïne voor Tsjechen een vertrouwd land, maar in bepaalde opzichten is het echt anders.
Waar zitten die verschillen ‘m in?
Religie en nationalisme zijn er belangrijker dan bij ons en de samenleving is militaristischer. In mijn film zit een fragment van een voetbalwedstrijd tussen twee onderdelen van het Oekraïense leger waar het fanatisme vanaf spat. Dat zijn de mensen die van zichzelf zeggen dat ze in de Donbas tegen de restanten van het Sovjetcultuur vechten, maar die zelf nog van die cultuur doordrenkt zijn. Een soldaat, een jochie nog, die met zo’n reusachtige pet op plechtig verklaart dat hij tegen de restanten van de Sovjetcultuur aan het vechten is, dat is absurdisme ten top.
Is er iets dat u echt heeft verrast tijdens het filmen?
Het verbaasde me hoezeer de mensen in Oost-Oekraïne in hun eigen mediabubbel leven. Ik wist natuurlijk dat hun informatiebronnen redelijk beperkt zijn, maar toch was het erger dan ik had verwacht. In kapot geschoten gebieden staan reusachtige posters langs de weg met beelden van wuivend graan waar dan in grote letters ‘Oogst van de natie’ op staat. Ik kan er niet naar kijken zonder te lachen, maar de meeste mensen daar ontgaat de ironie.
Wat voor reacties heeft u gekregen op Het nabije verre Oosten?
De film ging vorig jaar in première op het filmfestival van Jihlava en ik was best zenuwachtig, want daar komen vele Russische en Oekraïense filmmakers. Maar de reacties waren erg positief. Een vrouw van een distributiebedrijf uit Kiev was zo enthousiast dat ze de film in Oekraïne wilde uitbrengen, maar ze werd later teruggefloten door haar baas. Die vond de tijd er nog niet rijp voor. Ik heb ook negatieve reacties gehad. Toen we de film op de universiteit in Praag draaide, waren er een paar Oekraïense studenten die bekritiseerden dat de film geen politiek statement maakt. Vanuit hun optiek snap ik dat wel. Het is een feit dat Russische troepen actief zijn geweest op de Krim en in Oost-Oekraïne, dat wil ik niet ontkennen of bagatelliseren. Maar ik wil een ander verhaal vertellen. In december gaat de film draaien op Artdokfest in Moskou, ik ga daar zelf ook naartoe voor een Q&A. Ja, dat wordt spannend.
Filip Remunda (1973) is een gevierde documentairemaker die internationaal doorbrak met Český sen (2004; De Tsjechische droom), waarin hij samen met co-regisseur Vit Klusák een grootse reclamecampagne opzet voor de opening van een niet-bestaand winkelcentrum. De slotscène waarin Remunda en Klusák moeten rennen voor hun leven als het toegestroomde koopgrage publiek erachter komt dat ze in het ootje zijn genomen, is een klassieker geworden. Remunda's films hebben vaak politiek-maatschappelijk thema's en zijn geschoten in een provocerende, persoonlijke stijl die wel vergeleken wordt met het werk van Michael Moore. Op het Eastern Neighbours Film Festival draaide eerder ‘Free Smetana’, over een Tsjechische buschauffeur die de gevangenis in moest omdat hij de verkiezingsposters op zijn bus van graffiti voorzag.
