Eind juni 2016 besloot de VN Mensenrechtenraad om het mandaat van de Rapporteur voor de mensenrechten in Wit-Rusland te verlengen. Dat was geen vanzelfsprekendheid. Bezorgd dat de raad niet meer de ernst van de situatie in zou zien, hadden mensenrechtenorganisaties als FIDH en Amnesty expliciete oproepen gedaan om vooral de mensenrechten in het land te blijven monitoren. Ook de huidige rapporteur, de Hongaarse voormalige dissident Miklós Haraszti, wees op het gebrek aan verandering in de repressieve wetten en praktijken in Wit-Rusland. FIDH wijdde een uitgebreide campagne aan de voorgenomen VN-beslissing onder de naam #Act4Belarus, waarin het Wit-Russische mensenrechtenactivisten aan het woord liet en president Aljaksandr Loekasjenka zijn repressieve strategieën liet uitleggen in een fictieve dialoog op Facebook.
Door Christie Miedema
Christie Miedema is regiomedewerker Oost-Europa bij Amnesty International en werkte mee aan een rapportage van mensenrechtengroepering Libereco waarop dit artikel is gebaseerd.
Wit-Rusland salonfähig?
De sterke reactie van mensenrechtenorganisaties komt niet uit het niks. Wit-Rusland lijkt in rap tempo salonfähig te worden, nu de repressie in Rusland die in Wit-Rusland voorbij streeft. De Europese Unie kan in het zicht van de steeds dreigendere taal van Rusland en de actieve Russische interventie in Oekraïne een stabiele partner in Oost-Europa goed gebruiken.
Wit-Rusland speelt slim op die behoefte in door zich als bemiddelaar op te stellen in het Russisch-Oekraïense conflict. De partijen onderhandelen in de Wit-Russische hoofdstad Minsk en de stad leende zijn naam aan de akkoorden die de strijdende partijen sloten. Het heeft effect. In februari schafte de Europese Unie vrijwel alle sancties tegen Wit-Rusland af, die sinds 2004 steeds weer verlengd en uitgebreid waren.
Het einde van de sancties
De sancties werden ooit ingesteld in reactie op de mensenrechtensituatie in Wit-Rusland. De verdwijning van vier prominente Wit-Russen in 1999-2000, de onderdrukking van demonstraties die volgden op de herverkiezing van Loekasjenka in 2006 en 2010, het voortbestaan van de doodstraf en de langdurige gevangenisstraffen die oppositiepolitici en mensenrechtenactivisten opgelegd kregen, waren allemaal redenen om de druk op Wit-Rusland hoog te houden. Is behalve in de geopolitieke situatie ook daarin verandering gekomen? Speelden de mensenrechten die ten grondslag lagen aan de instelling van de sancties ook een rol in de opschorting ervan?
Op het eerste gezicht lijkt dat het geval. In augustus 2015 kwamen de resterende politieke gevangenen vrij, waaronder nog één van de oppositiepolitici die in 2010 het lef had gehad het presidentschap te ambiëren en sinds die verkiezingen vast zat. Bij de volgende verkiezingen in oktober 2015, bleven de grote demonstraties, onderdrukking en massa-arrestaties van de voorgaande jaren uit. Dat had veel te maken met de gebeurtenissen in Oekraïne, waar demonstraties de president hadden verjaagd, maar daarna ook tot politieke en militaire chaos hadden geleid. Loekasjenka kon daardoor goede sier maken met zijn eerste vreedzaam verlopen herverkiezing in tijden. Inmiddels is hij meer dan 20 jaar aan de macht, nadat hij in de jaren negentig een tijdslimiet voor het presidentschap buiten werking wist te stellen.
Minder zichtbaar, maar niet minder
De opheffing van de sancties was de aanleiding voor mensenrechtengroepering Libereco – partnership for human rights om de mensenrechtensituatie van dichtbij te bekijken. Het resultaat van 100 dagen monitoring, mogelijk gemaakt door het werk van het onafhankelijke Wit-Russische mensenrechtencentrum Viasna, verraste ook de onderzoekers zelf. Inderdaad was het aantal celstraffen sterk afgenomen en komen gewelddadige arrestaties minder voor dan voorheen. Daar was echter een enorme stijging in het aantal opgelegde boetes voor in de plaats gekomen. In de 100 dagen sinds het einde van de sancties werden zes keer meer boetes uitgeschreven aan oppositiepolitici, activisten en journalisten die gebruik probeerden te maken van hun recht om bijeen te komen of hun mening te uiten dan in dezelfde periode het jaar ervoor.
De meeste boetes worden uitgedeeld op basis van artikel 23.34. Dat wetsartikel schrijft voor dat organisatoren van een demonstratie er zelf voor moeten zorgen dat medisch personeel en politie stand-by staan en dat de plek waar gedemonstreerd wordt achteraf wordt schoongemaakt. In Wit-Rusland betaal je dus zelf voor het recht van vrije verzameling: zo niet vooraf door het betalen van deze diensten, dan wel achteraf door middel van boetes. Libereco berekende dat de Wit-Russische staat met de in de 100 dagen sinds het einde van de sancties opgestreken boetes 55 politieagenten kon betalen.
Wie in Wit-Rusland oppositie wil voeren, vrije journalistiek wil bedrijven of op wil komen voor de eigen rechten of die van een ander, moet diep in de buidel tasten. De belangrijkste ‘draaideur’-veroordeelden zijn per maand een veelvoud aan het Wit-Russische modale maandsalaris kwijt aan hun activisme. Daarbij gaat het niet alleen om ‘gevaarlijke’ oppositiepolitici. Ook demonstranten die zich bezighouden met dierenrechten of een critical mass/reclaim the streets-demonstratie houden op de fiets kunnen rekenen op arrestaties, boetes en al te vaak nog ook geweld.
Imke Hansen, één van Libereco’s onderzoekers, stelt: “In Wit-Rusland is het gevaarlijk een mening te hebben en er voor op te komen; zelfs op onderwerpen die niet verbonden lijken met de staatspolitiek, zoals milieubescherming of de kosten van ziekenzorg. De beperkingen waar de civil society mee te maken heeft, in het bijzonder wat betreft vrijheid van meningsuiting en verzameling, is misschien minder zichtbaar geworden, maar is niet afgenomen.” De verschuiving van celstraffen naar hoge boetes heeft daarbij niet alleen financiële voordelen. Boetes halen ook minder gemakkelijk de krantenkoppen in het buitenland. En dat is goed voor Wit-Rusland’s imago.
Constante controle
Bij dit alles staan activisten in Wit-Rusland onder permanente controle, zo toont een rapport van Amnesty. Veel activisten in Wit-Rusland spreken constant alsof de KGB meeluistert – en in veel gevallen is dat ook zo. Voor de mogelijk verbaasde lezer: ja, in Wit-Rusland draagt de geheime dienst nog steeds dezelfde naam als in de Sovjet-Unie. En die geheime dienst heeft tentakels overal. Amnesty legde bloot hoe telecombedrijven vrijwel ongelimiteerd toegang geven tot hun data. Extra pijnlijk, zo toont Amnesty, is dat verschillende van die bedrijven in handen zijn van buitenlandse bedrijven zoals Telekom Austria die weten dat je als je in Wit-Rusland zaken wil doen, je het spel volgens de Wit-Russische regels moet spelen.
Ultiem staatsgeweld
Wit-Rusland’s poging uit de eigen isolatie te breken, weerhoudt het land er overigens niet van om gebruik te blijven maken van de ultieme vorm van staatsgeweld, die nog steeds een belangrijke smet op het Wit-Russische blazoen is. Wit-Rusland is het laatste land in Europa en de voormalige Sovjet-Unie dat nog actief gebruik maakt van de doodstraf. In de eerste helft van 2016 werden er al meer mensen ter dood veroordeeld dan in heel 2015 bij elkaar.
In maart 2016 vond in Minsk een internationale conferentie plaats over de doodstraf in aanwezigheid van vertegenwoordigers van de EU en de VN die in de Wit-Russische hoofdstad het gebruik van de doodstraf duidelijk veroordeelden. Een teken van nieuwe openheid? Niet echt. Onafhankelijke Wit-Russische activisten, zoals Andrej Paluda, waren niet welkom. Hij is daarom weinig positief: “De doodstraf is gelegaliseerde moord. Elke terdoodveroordeling maakt de Wit-Russische staat tot moordenaar. Op de recente internationale VN-conferentie verdedigde de regering haar acties, waarmee zij liet zien dat er nog geen eind in zicht is voor deze inhumane prakijk”. Op dit moment zitten nog minstens vier mannen in de dodencel en zij kunnen ieder moment geëxecuteerd worden.
Wit-Rusland krijgt langzaam weer meer vrijheid op het internationale toneel, maar die vrijheid strekt zich niet uit tot de Wit-Russen zelf. De regering blijft haar critici sterk onder controle houden, ook al maakt zij hen daarbij niet meer tot de soort langdurige politieke gevangenen waar Westerse politici en activisten zo graag voor in actie komen. VN Rapporteur Haraszti had gelijk met de vaststelling dat er weinig veranderd was in Wit-Rusland: het systeem waarin alles wat niet expliciet is toegestaan verboden is, blijft op zijn plek. Zijn taak zit er nog lang niet op.
Het Libereco-rapport is te raadplegen op www.lphr.org/100days.
