De Tweede Wereldoorlog in Europa eindigde op 8 mei. Maar niet in heel Europa. Op de late avond waarop in Duitsland de capitulatie werd getekend, was het in Moskou al 9 mei. Dus ging 9 mei de geschiedenis in als overwinningsdag. Die dag werd in heel het Oostblok uitbundig gevierd, met militaire parades en veel vlagvertoon. Maar met het verdwijnen van de Sovjet-Unie kwam ook overwinningsdag onder druk te staan, inmiddels zelfs in voormalig Sovjetgebied. In Oekraïne is de vraag: herdenkt de dag de eigen gesneuvelde soldaten of toch vooral de overwinning van het Rode Leger, aangestuurd uit Moskou?
door Christie Miedema
Mijn zoektocht naar de Oekraïense viering van overwinningsdag dit jaar begon toen ik op 8 mei in Kiev aankwam vanuit Minsk. Daar had ik al dagenlang voorbereidingen en versieringen in Sovjetstijl aanschouwd: oefenende soldaten, synchroon opererende dansgroepen en overal vers beplante bloemperken. Dat ik dat niet in Oekraïne aan zou treffen, lag voor de hand. Maar wat dan wel?
Internet gaf geen uitsluitsel en mijn reisgids uit 2014, verschenen kort na de Maidanprotesten, was onzeker over de militaire parade, maar raadde wel het vuurwerk aan. Was op die onzekere aanbeveling nog te vertrouwen – drie jaar en een oorlog verder, in een stad in de ban van het songfestival dat op 9 mei zijn eerste halve finale zou hebben?
De aankomst op Maidan was geruststellend. Het plein was een mengelmoes van songfestival-podia, monumenten voor de Maidanprotesten van 2013-2014 en grote posters met veteranen. De Sovjetstijl was echter ver te zoeken. Communistische symbolen waren vervangen door kaarsen en klaprozen – sinds de Eerste Wereldoorlog in veel West-Europese landen het symbool om oorlogsdoden te herdenken. Opvallend was ook de afwijkende datering. De posters en kaarsen op Maidan lieten de oorlog beginnen in 1939, het jaar van Stalins annexatie van wat nu West-Oekraïne is. In Wit-Rusland, dat toch zijn grondgebied ook voor een belangrijk deel aan die operatie te danken had, begon de oorlog in alle musea echter ‘out of the blue’ in 1941, met Hitlers aanval op de Sovjet-Unie.
Ondertussen leek ik één van de weinige mensen te zijn die uitkeken naar 9 mei. De Oekraïeners die ik ernaar vroeg, verzekerden me onverschillig dat als ik de volgende ochtend vroeg op Maidan zou staan, er heus wel iets voorbij zou komen. Vanwege alle songfestivalpodia leek me dat onwaarschijnlijk, maar ietwat sceptisch stond ik de volgende ochtend toch op het centrale plein. Alleen – en tevergeefs.
Bloemen en rookbommen
In de metro onwaarde ik echter mensen met bloemen. Op het station waar bloemdragers zich samenvoegden tot een massa, volgde ik de weg naar boven. Daar vond ik de mensen die wél een mening hadden over overwinningsdag: mensen met bloemen en foto’s van hun overleden familieleden, straatverkopers met klaproosspeldjes, een enkele veteraan – die van hordes kinderen bloemen in de hand gedrukt kreeg – en nationalistische demonstranten.
Daar waar de bloemdragers niet op desinteresse stootten, stootten ze op polarisatie. Terwijl aan de ene kant voor een deel van de mensen met bloemen en foto’s deze dag steeds belangrijker wordt als bedreigd Sovjetsymbool in de ver-Oekraïnisering van het land, staat er aan de andere kant een groep Oekraïense nationalisten die de dag ziet als huldiging van een bezettingsleger. De straat waarover de massa zou lopen was afgezet met hekken, poortjes en heel veel politie. Soldaten met Oekraïense vlaggen flankeerden de straat. Tot overmaat van ramp leidde de route langs een kantoor van de nationalistische OUN die de Sovjetliederen en het ‘hoera’ van de bloemenleggers beantwoordden met luide heavy metal en rookbommen.
In Oekraïne is de trend om van Russische naar Westerse tradities te bewegen
Pro-Russische media zoals Russia Today en Sputnik waren snel met hun oordeel: Kiev koos het songfestival – waar de Russische kandidate niet welkom was – boven het eren van haar oorlogshelden en beschouwde de bloemenleggers als Russische vijfde colonne. De Oekraïense politie zou niet genoeg gedaan hebben om de toegang tot de monumenten te verzekeren en in plaats daarvan dragers van communistische of Russische symbolen hebben berispt of zelfs gearresteerd. De media vergaten te vermelden dat de politie ook de rookbommengooiers in toom hield, het OUN kantoor bestormde en de relschoppers arresteerde.
Klaprozen in plaats van rode vlaggen
Oekraïne is nog op zoek naar de vorm van herdenken die bij haar nieuwe, meer Westers gezinde, identiteit past. Discussie over onafhankelijkheidsdag dateert al van voor 2013-2014 en zal nog wel een tijd voortduren.
Zoals op veel gebieden in Oekraïne is de trend om van Russische naar Westerse tradities te bewegen. Dus sinds 2015 gebruikt Oekraïne klaprozen. Communistische vlaggen werden in datzelfde jaar verboden. Men spreekt over de ‘Tweede Wereldoorlog’ in plaats van het voorheen gebruikelijke ‘Grote Vaderlandse Oorlog’. Die oorlog begon in 1939, in plaats van 1941.
onbekende soldaat in Kiev. (foto Christie Miedema)
Ondertussen zet de politisering van alles wat Russisch is het proces verder onder druk, zo werd kort na de viering van overwinningsdag in 2017 het St. Jorislintje officieel verboden. Dit zwart-oranje lintje is hét symbool van overwinningsdag, maar in Oekraïne is het synoniem geworden met Russisch separatisme, omdat het prominent werd gedragen door rebellen in Donetsk en tegenstanders van de Maidanprotesten. Tegelijkertijd nemen de officiële plechtigheden op 9 mei steeds bescheidenere vormen aan. Mogelijk was het songfestival dit jaar inderdaad een welkome aanleiding om die trend door te zetten.
Uiteindelijk zal de toekomst uitwijzen hoe deze dag verder gevierd zal worden. De jonge Oekraïeners die ik erover sprak, allen deelnemers aan de Maidanprotesten en dus fervent pro-Oekraïens, waren kritisch over het voortbestaan van de dag. Waarom een overwinning vieren, die zo lang geleden plaatsvond? Een dodenherdenking zoals in Nederland en daarna een dag om de vrijheid te vieren, dat klonk aantrekkelijker. Ik heb maar niet verteld dat ook in Nederland die dagen steeds maar weer tot discussie blijven leiden.
