Eens in de vijf jaar laat de leider van Belarus (Wit-Rusland) zich door de bevolking herkiezen. Na meer dan 25 jaar aan de macht kent Aljaksandr Loekasjenka het trucje wel. Behendig balanceert hij tussen voldoende repressie en verkiezingsfraude om zijn positie veilig te houden voor een zweem van terughoudendheid of democratische pretentie die voorkomt dat de EU zich helemaal van het buurland afkeert. Dit spel is van belang om ook de balans te houden in die andere evenwichtsoefening: tussen Moskou en Brussel.
- Door Christie Miedema
Hoewel de mechanismen dezelfde zijn, gaf dit in afgelopen jaren verschillende beelden. Vijf jaar geleden verliep de verkiezing op rolletjes. Nadat in 2013 en 2014 een omwenteling in het zuidelijke buurland Oekraïne tot een Russische annexatie en oorlog had geleid, waren in Belarus weinig mensen geneigd zich kritisch te uiten.
Vijf jaar daarvoor was dat wel anders. Toen was er in de aanloop naar de verkiezingen ongekend veel vrijheid voor de alternatieve presidentskandidaten om hun campagnes te voeren. Natuurlijk niet op de volledig door Loekasjenka gedomineerde tv, maar wel op straat. Op de verkiezingsdag op 18 december sloeg de sfeer radicaal om. Tijdens de traditionele protestdemonstratie tegen de onvermijdelijke overwinning van Loekasjenka werden honderden mensen gearresteerd, waaronder zeven presidentskandidaten. Velen van hen zaten maanden of zelfs jaren vast.
Een mediaspecialist uit de regio, die om veiligheidsredenen anoniem wil blijven, plaatst in een interview de verschillen vooral in geopolitiek perspectief. Daarbij is het vooral belangrijk te weten dat de verkiezingen van 2010 volgden op een golf van liberaliseringen, Westerse beloftes en verbeterde verhoudingen: ‘Er was een grote golf van ontdooide relaties met de EU sinds 2007 … Het politieke moment van 2010 was een vorm van marchanderen tot het laatste moment rondom de vraag of er een betere positie bij de EU verkregen zou worden als van bepaalde dingen afgezien zou worden… Op dit moment begrijpt iedereen dat de EU vooral COVID aan haar hoofd heeft.’ Kortom, er is geen dwingende redenen meer om de schijn op te houden. ‘Bovendien, laten de voorbeelden van Polen en Hongarije zien dat Brussel niet meer kan ingrijpen in andermans interpretatie van mensenrechten.’ Zo helpt de Midden-Europese illiberaliseringsgolf Belarus dit keer om sterker te staan.
En dit jaar dan?
Op 9 augustus staat er weer een stembusgang op het programma. Welk mengsel van het palet van repressie en schone schijn heeft Loekasjenka dit jaar gekozen? Schrikbarend veel vroeger dan in eerdere jaren ging dit jaar de democratische pretentie overboord. Loekasjenka voelde zich vermoedelijk niet alleen sterk door de ontwikkelingen in de EU, maar ook in het nauw gedrukt door de onverwachte activiteit van potentiële tegenkandidaten. Al in mei, toen de campagne begon, verzamelden duizenden mensen zich om hun handtekeningen te zetten in ondersteuning van oppositiekandidaten zoals de voormalige bankdirecteur en kunstverzamelaar Viktar Babaryka.
Daarnaast deed de slogan «Sasja 3%» in razend tempo de ronde door het land: een leus die de suggestie wekt dat Loekasjenka (Aljaksandr, kortweg Sasja) nog maar op minieme steun onder de bevolking kon rekenen. De gekrenkte Loekasjenka zelf sprak enige weken geleden in eigen persoon een groep oppositieactivisten toe met de waarschuwing te stoppen met deze uitspraken en de verzekering dat hij zelfs onder hen meer stemmen dan een magere 3% zou kunnen verzamelen.
In totaal probeerden 55 mensen zich te registeren om presidentskandidaat te kunnen worden — een record voor Belarus
Loekasjenka’s benauwdheid over deze recente ontwikkelingen vertaalde zich al snel in arrestaties. De populaire blogger Tsichanovski was van plan zich kandidaat te stellen, maar werd al op 6 mei gearresteerd – nog voor de verkiezingsdatum officieel was aangekondigd. Dit gebeurde na een incident bij één van zijn publieke optredens. Opvallend was dat Loekasjenka al aan een incident rondom Tsichanovski refereerde nog voor er iets was gebeurd: voor velen een duidelijke indicatie dat de schermutseling die tot zijn arrestatie zou leiden van hogerhand gepland was.
In totaal probeerden 55 mensen zich te registeren om presidentskandidaat te kunnen worden — een record voor Belarus. Minder dan 30% van hen werd daadwerkelijk geregistreerd en moest vervolgens binnen korte tijd de voorgeschreven 100,000 handtekeningen verzamelen. Omdat Tsichanovski tegen die tijd al gearresteerd was, registreerde zijn vrouw zich in zijn plaats. Van de vijftien kandidaten die de strijd om de handtekeningen aangingen zijn er sinds 14 juli uiteindelijk vijf als presidentskandidaat geregistreerd. Twee van de populairste kandidaten die naar eigen zeggen gemakkelijk het aantal benodigde handtekeningen hadden gehaald — Valery Tsapkala en de inmiddels sinds 18 juni vanwege belastingredenen in de gevangenis zittende Babaryka — zitten daar niet bij. De avond van de aankondiging van de vijf kandidaten werden honderden mensen gearresteerd bij demonstraties tegen de beslissing enkele van de meest kansrijke kandidaten – als dat in Belarus iets betekent – uit te sluiten. Ook dit is niet nieuw: al sinds het begin van de campagne worden bij demonstraties regelmatig grote groepen mensen gearresteerd, die gelukkig in de meeste gevallen niet voor langere tijd achter de tralies hoeven, maar vaak wel op hoge boetes kunnen rekenen.
Bij een presentatie van de eerste resultaten van verkiezingsmonitoring door een groep mensenrechtenorganisaties op 15 juli klonk de conclusie dat de campagne dit keer gepaard gaat met ongekend en buitengewoon vroeg toegepast geweld. ‘We zijn eraan gewend geraakt dat er nieuwe politieke gevangenen bij komen tijdens verkiezingen.. Afgezien van 2015 ging elke verkiezing gepaard met repressie tegen actieve deelnemers… [Loekasjenka] stak niet onder stoelen of banken dat hij persoonlijk opdracht had gegeven tot de arrestaties van Siarhej Tsikchanovski en Viktar Babaryka,’ zei mensenrechtenactivist Uladzimir Labkovitsj bij die gelegenheid. Ook veelzeggend is dat de OVSE niet werd uitgenodigd om de verkiezingen officieel waar te nemen. Na ophef daarover, viel deze week alsnog de uitnodiging in de bus.
Over de resultaten hoeven we ons geen illusies te maken, stelt de mediaspecialist. Verrassingen staan niet op het programma: ‘De zittende president zal herkozen worden, vermoedelijk met een resultaat boven de 80%… De andere kandidaten verdelen de rest.’ Onder de gearresteerden bevinden zich ook presidentskandidaten uit 2010 die toe al vast werden gezet: Mikola Statkevitsj en Uladzimir Niakljajev. Deze week ging het bericht de ronde dat Niakljajev zou worden vrijgelaten, maar zijn vrouw wachtte tevergeefs buiten de gevangenis. Vermoedelijk zijn zij achter de tralies gezet om te voorkomen dat ze het voortouw nemen bij demonstraties.
Vrouwen tegen de ‘sterke man’
Een nieuwe ontwikkeling die zich in de afgelopen dagen heeft voltrokken is dat, na de afwijzing van enkele van Loekasjenka’s meest kansrijke mannelijke uitdagers, er een nieuwe verenigde kracht tegen Loekasjenka is opgestaan. In alle verkiezingen sinds die van 2006 is de onderlinge verdeeldheid van de oppositie één van de vele problemen tijdens de verkiezingsstrijd. Nu zijn het de vrouwen die het voortouw nemen om dat te doorbreken. Drie van de belangrijkste groepen die de afgelopen weken mensen om zich heen verenigden, kondigden vorige week aan dat zij samen zullen gaan optrekken. Het gaat daarbij om de campagne manager van de gevangen en niet toegelaten kandidaat Babaryka, Maryia Kalesnikava, de presidentskandidate Sviatlana Tsichanovskaja die zich in plaats van haar man kandidaat heeft gesteld en Vieranika Tsapkala, wier man ook niet door de registratie heen kwam.
Loekasjenka zou willen laten zien ‘dat hij vrouwen geen kwaad doet’
Zij nemen het op tegen een president die vrouwen stelselmatig onderschat en geregeld seksistische opmerkingen maakt. In mei zei hij nog zei dat de constitutie niet gemaakt is voor een vrouw als president. Amnesty International stelde op 17 juli in een statement dat vrouwen in Belarus in het bijzonder getroffen worden door de repressie in aanloop van de verkiezingen, in de vorm van opmerkingen, repressie en geweld. Tsichanovskaja werd bedreigd met het wegnemen van haar kinderen als ze zich niet terug zou trekken uit de race. Inmiddels heeft ze haar kinderen het land uitgesmokkeld, zodat zij zich zonder angst om hun welzijn in de verkiezingsstrijd kan storten. Een activiste die handtekeningen verzamelde voor Tsichanovskaja’s kandidaatstelling werd in een politiebureau bedreigd met verkrachting. De mediaspecialist suggereert daarentegen dat Tsichanovskaja wel door de selectie kwam omdat Loekasjenka wil laten zien ‘dat hij vrouwen geen kwaad doet.’ Onderschatting van vrouwen, vooral van een huisvrouw als Tsichanovska, is een ander niet onwaarschijnlijk element in haar toelating.
Loekasjenko heeft meer dan in andere jaren zich laatdunkend en lasterlijk over andere kandidaten uitgesproken waarbij hij vaak absurde uitspraken deed over hun privéleven. Over Valery Tsakpala verspreidde hij insinuaties over prostitutiebezoek en homoseksualiteit en verkapte opmerkingen over de IVF die zijn vrouw heeft ondergaan. Dasja Slabtsjanka, die in Nederland demonstraties organiseert om aandacht te vragen voor de situatie in haar thuisland, zegt: ‘Ondanks alle laster, staat Vieranika Tsapkala waardig achter haar echtgenoot. Zij was degene die direct haar steun voor de andere gevangen kandidaten uitsprak en voor Sviatlana Tsichanovskaja persoonlijk. Ze is echt een voorbeeld van solidariteit in competitie zijn ze is geliefd zelfs bij degenen die de kandidatuur van haar man niet steunen.’
Tegelijkertijd is al wekenlang een vrouw één van de belangrijkste symbolen van de protesten. Eva, geportretteerd op één van de vele schilderijen van kunstenaars uit zijn vaderland die presidentskandidaat Babaryka in de laatste jaren naar Belarus haalde, is een symbool van verzet geworden: van de ‘Evalutie‘ waar mensen naar snakken. Inmiddels is zij ingehaald door drie vrouwen van vlees en bloed, die de president in levende lijve uitdagen.
Journalisten, bloggers en vloggers
Een andere groep die een belangrijke rol speelt en het zwaar te verduren heeft in deze campagne zijn journalisten, bloggers en vloggers. Journalisten worden geregeld gearresteerd bij demonstraties zelfs als ze zich duidelijk als persvertegenwoordigers bekend maken. Op arrestatie volgen vaak boetes of «administratieve gevangenisstraffen» tot maximaal twee weken. Hun minder officiële collega’s hebben het nog zwaarder. Ihar Losik, de beheerder van een populair Telegramkanaal over mensenrechten met bijna 170.000 volgers, zit inmiddels voor langere tijd vast en is als politieke gevangene erkend. Eén derde van de erkende politieke gevangenen die sinds het begin van de verkiezingen gearresteerd zijn en vast zitten, bestaat uit bloggers, vloggers of beheerders van populaire social media kanalen.
Dasja Slabtsjanka zegt: ‘Vlogs worden nu door de regering gezien als een destabliserend element. Ik weet niet precies meer wanneer het begon, misschien na de demonstraties tegen het “parasietendecreet“, een belasting op werkloosheid [in 2017], toen mensen begonnen om veel te streamen. Telegramkanalen werden extreem populair en een andere trend was het ontstaan van regionale blogs. Tijdens de COVID-19 outbraak werden vlogs en Telegram kanalen nog populairder. De regering is niet tech-savvy, dus ze hebben dat moment gemist.’
Ook de anonieme analiste herkent dezelfde ontwikkelingen. Regionale blogs kwamen vooral vorig jaar op, in reactie op de dreiging dat Rusland Belarus zou annexeren. Andere ontwikkelingen, zoals de toename van streaming ontstonden al eerder door de toename van toegang tot goed internet in delen van het land. In tegenstelling tot verschillende oppositiewebsites zijn kanalen als YouTube, Telegram en het Russischtalige social media platform Vkontakte niet geblokkeerd, hoewel de regering wel openlijk bezig is met opties om dat voor elkaar te krijgen. Het grootste gevaar is dat deze nieuwe media, waar beheerders vaak al jaren aan de weg timmeren, de mensen bereiken die nu nog veilig elke vijf jaar op Loekasjenka stemmen en dat elke demonstrant uiteindelijk een ‘burgerjournalist‘ zou worden, ’als in de Arabische lente.’ De regering heeft het wat betreft niet makkelijk. ‘Ik benijd ze niet‘, stelt de analiste, ‘want je weet nooit of repressie iets uithaalt of mensen alleen maar in nog minder zichtbare hoeken van het internet samen laat komen. ‘Ik ben bang dat de grootste repressieslag tegen de media zal komen hoe dichter we bij de verkiezingsprotest en verkiezingen zelf komen.’ Tot 9 augustus kan er nog veel gebeuren, en daarna – zoals in 2010 – helaas ook.
