
In een land dat worstelt met een zwakke rechtsstaat, streven velen naar de val van een regering die al lange tijd als autoritair wordt gezien. Sinds op 1 november 2024 een dak van het treinstation in Novi Sad het leven aan vijftien slachtoffers kostte, nemen protesten tegen het regime toe. Sindsdien gaan duizenden studenten de straat op. Sinds vorige week zijn het ook leerkrachten, boeren en vele andere Serviërs die protesteren. Donau houdt je dagelijks op de hoogte van de ontwikkelingen in Servië.
Laatste ontwikkelingen:
24 januari: Naast faculteiten en andere scholen sluiten ook boekwinkels, theaters, restaurants, bars en andere winkels hun deuren, uit solidariteit met de demonstranten.
26 januari: Studenten in Belgrado, ondersteund door professoren, docenten en leden van het publiek, blokkeren op maandag 24 uur een van de drukste snelwegknooppunten in de hoofdstad, de Autokomanda. De politie neemt voor het eerst een pro-actieve rol aan. Ze beschermt de demonstranten op de Autokomada. Eerder raakten meerdere mensen gewond doordat auto's tegen hen aanreden, op de wegen, maar ook op trottoirs. Hier wordt niet tegen opgetreden. Boeren op tractoren helpen de studenten de wegen af te zetten. Op campingkookstellen en in grote metalen pannen op vuur, worden maaltijden bereid voor de demonstranten, van alle kanten komt er spontane hulp en duizenden van Belgrado komen de blokkade massaal versterken.
28 januari: Premier Miloš Vučević treedt af, nadat een groep mensen in het pand van de regerende Progressieve Partij in Novi Sad midden in de nacht vijf studenten had aangevallen, waarbij een van hen ernstig gewond raakte.
30 januari: "3 maanden, 3 bruggen!". Ongeveer driehonderd studenten beginnen aan een tweedaagse mars van Belgrado naar Novi Sad, waar ze zich op 1 februari - exact drie maanden na het drama in Novi Sad - zullen aansluiten bij een blokkade van drie bruggen. De mars is tachtig kilometer lang en wordt te voet afgelegd. De studenten willen zo laten zien dat ze bereid zijn om grote offers te brengen voor hun doelen.
31 januari-2 februari: Studenten arriveren even voor middernacht in Novi Sad en houden vijftien minuten stilte voor de vijftien slachtoffers. Studenten uit Belgrado bezetten samen met studenten uit Novi Sad drie bruggen in en rondom Novi Sad. Het was precies drie maanden geleden dat een deel van het dak van het station van Novi Sad instortte. Het aantal aanwezige demonstranten wordt geschat op 300.000. De blokkades van de drie bruggen duren tot 2 februari.
2 februari: De situatie trekt al meer de aandacht van de internationale pers. Na enkele maanden komen er nu ook steunbetuigingen uit het buitenland. De diaspora organiseert demonstraties in talloze hoofdsteden in Europa en daarbuiten en er vinden demonstraties plaats door medestudenten in buurlanden, waaronder Kroatië.
3 februari: De Servische Orde van Advocaten start een dertigdaagse staking uit solidariteit met de studenten-demonstranten en om haar zorgen te uiten over de onafhankelijkheid van de advocatuur. De Orde, die circa 12.000 advocaten telt, publiceerde zondag jl een verklaring waarin zij de staking aankondigde en diverse personen oproepen om af treden: de minister van Justitie, de minister van Binnenlandse Zaken en het hoofd van de Hoge Raad voor het Openbaar Ministerie. De staking houdt in dat de advocaten hun werk geheel neerleggen, met als gevolg dat het hele rechtssysteem in Servië geblokkeerd zal worden. Toen advocaten op 18 januari j.l. een staking van een week aankondigden om de studenten te steunen, startte de Servische regering een laster campagne tegen de Orde van Advocaten. President Vučić had o.a. na de stakingsaankondiging op nationale tv verklaard dat de Orde van Advocaten in de toekomst niet meer zou mogen kiezen wie er advocaat kan worden in Servië. De staking duurt tot 4 maart.
De protesten begonnen als wakes voor de slachtoffers van het incident in Novi Sad, maar de rouw maakte al snel plaats voor woede over demonstraties waar de meerdere gewelddadige incidenten plaatsvonden door georganiseerde groepen tegen demonstrerende studenten en professoren. Uitblijvende arrestaties en vervolging van de daders wakkerde de woede aan van een groot deel van de Servische burgers. Inmiddels hebben veel beroepsgroepen zich aangesloten bij de stakingen, waaronder advocaten en artsen.
Naast de rechterlijke macht ligt ook de Servische staatstelevisie RTS, in de hoofdstad Belgrado, onder vuur. RTS wordt ervan beschuldigd partijdig bericht te geven over de demonstraties in het voordeel van de regering.
4-11 februari: Er vinden in heel Servië protesten plaats, waarbij docenten en studenten in meerdere steden demonstraties leiden. Ook in kleine steden in Servië wordt massaal geprotesteerd. De regering zegt aan alle eisen van de demonstranten te hebben voldaan, maar de demonstranten beweren het tegendeel. Het draagvlak voor de protesten in de perifere delen van het land is groot, er wonen veel minder studenten, maar er is veel armoede en corruptie op lokaal niveau. De angst om in de dorpen en kleine steden herkend te worden lijkt weggeëbd nu ook hier dagelijks protesten georganiseerd worden door boze burgers.
10 februari: Studenten uit lopen een protestmars van Belgrado en Niš naar Kragujevac. Ze blijven de druk op de regering opvoeren om aan hun eisen te voldoen, in de eerste plaats door de verantwoordelijkheid vast te stellen voor de dood van vijftien mensen in het treinstation in Novi Sad op 1 november.
Het doel van deze nieuwe studentenmars - voor elke groep ongeveer 150 kilometer - is om zaterdag in Kragujevac aan te komen en op 15 februari deel te nemen aan het protest "we zien elkaar in Sretenje". Hun slogan voor de protestmars is: "Niets is te ver voor gerechtigheid". De temperatuur in Servië ligt onder nul. In alle plaatsen waar studenten aankomen en overnachten wachten burgers hen op met warm eten en dekens.
11 februari: Leden van het Europees Parlement bespraken dinsdag de situatie van maandenlange massale anti-corruptie demonstraties in Servië. Ze riepen op tot een onderzoek naar alle incidenten waarbij studenten en burgers betrokken zijn die in Servië protesteren. Daarnaast werden er zorgen geuit over meldingen van illegale toegang tot persoonsgegevens van burgers en activisten en de publicatie van deze gegevens.
Studenten, professoren en decanen van faculteiten weigeren uitnodigingen om met vertegenwoordigers van de overheid te praten, omdat zij stellen dat zij niet bevoegd zijn en dat hun verzoeken tot onderzoeken naar het dodelijke ongeval op 1 november in de eerste plaats gericht zijn aan de gerechtelijke autoriteiten, die deze zouden moeten uitvoeren.
Wat begon als studentendemonstraties in november is inmiddels uitgegroeid tot massale protesten in Servië. Al maandenlang gaan tienduizenden mensen dagelijks de straat op, vooral studenten. Aanleiding is het instorten van het dak van een treinstation in de stad Novi Sad, op 1 november j.l., waarbij vijftien mensen om het leven kwamen. Betogers beschuldigen de overheid van slecht toezicht en corruptie.
Door Julia Koster
De studenten eisen een volledig onderzoek naar het ongeval in Novi Sad dat vijftien mensen het leven kostte en willen dat alle documenten openbaar worden gemaakt. Ook willen zij dat de verantwoordelijken hiervoor gestraft worden. Bovenal eisen ze een einde aan de corruptie en een einde aan de alleenheerschappij van president Aleksandar Vučić.
Gecontroleerde media
Vučić was minister van Informatie, Defensie en vicepremier voordat hij in 2014 premier werd. Drie jaar later ruilde hij die laatste post in voor het presidentschap. In 2022 sleepte de leider van de Servische Progressieve Partij een tweede vijfjarig mandaat in de wacht. Tijdens zijn presidentschap is Servië sterk gedaald op de democratie-index en is de persvrijheid in het geding gekomen. Veel betogers zien Vučić als een autoritaire leider die regelmatig buiten zijn bevoegdheden treedt. Zijn regering wordt beschuldigd van corruptie, nepotisme, seksschandalen en het verspreiden van propaganda en nepnieuws via de door hem gecontroleerde media.
De studenten zijn van mening dat omkoping heeft geleid tot slordig werk tijdens de renovatie van het treinstation van Novi Sad. Er zou sprake zijn geweest van slecht toezicht en het negeren van veiligheidsvoorschriften. De kwestie is het symbool geworden van de brede onvrede over de staat van de rechtsstaat in Servië.
Maar dit zijn geen anti-Vučić protesten. Servië zit al jaren in een crisis. Anderhalf decennium lang heeft een klein maar aanzienlijk deel van de Servische samenleving zichzelf verrijkt ten koste van alle andere Servische burgers. Dit aanzienlijke deel, ongeveer tien procent, is lid van de dominante Servische Progressieve Partij (SNS) van Vučić. Veel Serviërs zijn Vučić’s alleenheerschappij zat en achten hem verantwoordelijk voor de wetteloosheid, corruptie en het ontbreken van een toekomstperspectief. Maar veel mensen waren altijd bang voor repressie.
Protestmarsen

De studenten durfden na 1 november wel massaal op te staan en hebben de rest van de bevolking aangestoken met hun moed en hun positiviteit. De meeste faculteiten en middelbare scholen zijn al maandenlang geheel of deels gesloten en de meeste docenten en leerkrachten steunen de studenten en lopen mee met de protestmarsen. De studenten zeggen dat ze niet zullen stoppen tot er gerechtigheid is. Geen enkele partij of organisatie heeft de leiding, de studenten coördineren hun acties zelf. Iedereen mag meedoen. Ze hebben goed georganiseerde bijeenkomsten waar ze over de onderwerpen stemmen en nadat ze overeenstemming hebben bereikt, treden ze als één geheel op.
Wat willen de studenten nu eigenlijk?
- Volledige openheid van alle documentatie rondom de renovatie en duidelijkheid over wie er verantwoordelijk is voor het instorten van het dak van het treinstation.
- Arrestatie van de personen die de studenten en burgers met opzet hebben aangereden tijdens de demonstraties.
- Intrekking van de aanklachten tegen studenten die bij de protesten zijn gearresteerd.
- Meer geld voor de faculteiten.
Donau-redacteur Julia koster sprak met enkele demonstranten in Servië.
Maar zeer weinig Serviërs zullen Vučić nog kunnen accepteren als ‘hun president’ na enkele gewelddadige incidenten tegen studenten en burgers. Toen studenten op straat vijftien minuten stilte hielden om de vijftien mensen te gedenken die omkwamen bij de tragedie in Novi Sad, reden enkele mannen bewust op de studenten in. Ze zijn geïdentificeerd als politieke functionarissen van de partij van Vučić.

Gordana is freelance journaliste, ze komt uit Belgrado en loopt elke dag mee. Ze wil liever niet met haar volledige naam genoemd worden want ze ziet zichzelf niet als expert en is geen politicus, ze vindt niet dat het haar taak is om statements onder haar naam te maken. Toch deelt ze met ons. ‘Voor het eerst voel ik dat deze massale protesten alleen maar groter en groter zullen worden en niet zullen uitdoven. Het is anders dan de andere demonstraties die we hebben gehad de afgelopen jaren. Het valt me op dat de energie van de demonstranten enorm positief is. Natuurlijk is iedereen boos en en gefrustreerd over de jarenlange corruptie die ons land naar de afgrond brengt. Maar de sfeer is vreedzaam en iedereen is kalm en attent. Er zijn heel veel acties tegelijk op lokaal en landelijk niveau. Op de straten, de balkons, in de auto’s. Het gevoel van samen strijden is nog nooit zo sterk geweest.’
De afgelopen dagen werden veel acties georganiseerd. De grootste trok eindelijk de aandacht de internationale pers. Enkele honderden studenten van verschillende faculteiten in Belgrado vertrokken donderdag j.l. rond 10:00 uur voor een tweedaagse wandeltocht naar Novi Sad, ten noordwesten van de hoofdstad. Langs het traject worden de studenten toegejuicht door de plaatselijke bevolking, die hen dekens, eten en drinken geeft en ook veel omhelzingen en knuffels. Er vloeien veel tranen van ontroering. Ze waren op weg naar de herdenking in Novi Sad op 1 februari door de studenten aldaar.
Met de blokkade van drie bruggen in Novi Sad, die zaterdag j.l. om 15.00 uur begon, markeerden de studenten uit Novi Sad, Belgrado en andere plaatsen in Servië, de derde maand sinds het een ernstige ongeval plaatsvond in het treinstation van Novi Sad.
Nepotisme
Tanja (achternaam bekend bij de redactie) vreest dat er wraak zal volgen. Ze is wiskundeleraar op een van de gymnasia in Belgrado en neemt sinds de start eind vorig jaar deel aan demonstraties. Ze deed ook mee met de massale demonstraties in de jaren negentig. ‘Iedereen weet dat onze directeur door leden van de huidige corrupte regering is aangesteld. Ik ben verwikkeld in een rechtszaak tegen haar. Door mijn jarenlange ervaring als wiskunde professor in dit land en voorheen studente ten tijde van de oorlogen in de jaren negentig, ben ik op de hoogte van zoveel wanpraktijken, fraude en nepotisme binnen ons onderwijssysteem dat ik er een boek over kan schrijven. Zij probeert van me af te komen, vindt me lastig, geeft mij steeds tijdelijke parttime contracten. Aanhangers van SNS en andere regerende partijen krijgen de goede banen, evenals mensen die bereid zijn te betalen voor het krijgen van een aanstelling hier in Belgrado. Ze ontnemen de werknemers die hard hebben gestudeerd en eerlijk willen solliciteren, hun kans. De kwaliteit van het werk van deze door SNS naar voren geschoven types is meestal ook slecht. Binnen de SNS moet men elkaar aan werk helpen, want zo kan het systeem van nepotisme en corruptie voortduren.’
‘Ik ben geboren in Belgrado en ben een ervaren lerares, ik heb méer dan de nodige diploma’s en trainingen gevolgd omdat ik goed wil zijn in mijn werk, maar ik werk al jaren met tijdelijke contracten tegen een minimumloon, want ik ben geen lid en ik spreek mij openlijk uit tegen corrupte lui zoals zij, nu met een rechtszaak. Die blijft liggen omdat ze waarschijnlijk mensen kent die mijn zaak tegen kunnen houden en vertragen.’

Ze legt uit dat bijna alle directeuren van veel middelbare scholen de demonstraties “steunen” en de leraren toestemming geven om te demonstreren, maar Tanja vertrouwt hen niet. ‘Jarenlang hebben ze alles gedaan wat hun politieke vriendjes hen opdroegen. Ik zie ze als mensen die op twee stoelen zitten die we in Servië “flip-floppers” noemen.’ Dit zijn politici die in Servië decennia lang van politieke partij switchen als het ze uitkomt om zo aan de macht te blijven.
‘Ik heb mijn hele leven tegen zulke mensen gevochten en nu zien wij dat ze opnieuw proberen te infiltreren bij de groepen universiteitsstudenten en middelbare scholieren. Ze sturen ons documenten om te ondertekenen waarin staat dat we, in geval zij ontslagen gaan worden, omdat de meeste scholen nu al weken dicht zijn, wat tegen de wet is, wij óók ons ontslag zullen indienen, uit solidariteit. Wie denkt ze wel dat ze is? Ze heerst binnen school als een dictator en neemt alleen maar mensen aan die ze via-via moet aannemen en ontslaat goede en eerlijke leraren. Nu moeten wij voor haar opkomen! De absurditeit. Dit soort mensen, zijn rijk en machtig zijn geworden door deel te worden van het corrupte systeem, over de ruggen van eerlijke en hardwerkende mensen. We hebben met deze flip-floppers opnieuw een situatie die lijkt op die van de jaren negentig. Ik hoop dat de studenten deze strijd voor gerechtigheid zullen winnen en dat er een zeer brede zuivering zal plaatsvinden. Het is een zeer complexe situatie.’
‘Alternatieven voor Vučić’s SNS partij zie ik nu niet’, zegt Gordana. Geen enkele partij of combinatie van partijen kan een regering vormen. De meeste Serviërs denken niet dat Vučić vrijwillig zal aftreden, daarvoor staat er teveel op het spel. We weten niet wat er gaat gebeuren.’
Perifere delen
Vučić organiseerde op 24 januari een bijeenkomst van zijn aanhangers in de stad Jagodina. Veel van zijn aanhangers supporters — voornamelijk werkzaam bij overheidsinstellingen — werden met bussen naar de provincie stad gebracht. Naar verluidt vormen ze een beweging. Het valt nog te bezien of zij zich temidden de massale protesten in heel Servië op de bres zullen springen voor hun premier en tegenacties zullen organiseren. Waar in het verleden de SNS kon rekenen op steun uit de perifere delen van het land, lijkt die nu veel minder het geval.
Talloze boeren uit de dorpen rondom de verschillende steden waar gedemonstreerd wordt, brengen eten en drinken naar de studente en steunen hen in deze strijd. De massa’s bestaan uit studenten, boeren met trekkers en allerlei andere groepen zoals acteurs, zangers, en andere bekende mensen uit de samenleving. Dag na dag lopen ze in de barre winterkou en eisen ze gerechtigheid. Elk met hun eigen redenen en frustraties. De nasleep van de oorlogen in de jaren negentig en de NAVO bombardementen op Servië in de jaren negentig die daarop volgden, de onopgeloste status van Kosovo, de jarenlange sancties die het land arm heeft gemaakt gevolgd door anderhalf decennium corruptie onder Vučić, de lage lonen, het uitblijvende EU-lidmaatschap. Tanja wil maar een ding: gerechtigheid. ‘Ik protesteer niet tegen Vučić maar tegen iedereen die zich onrechtmatig heeft verrijkt door met de regering mee te werken en de eerlijke mensen jarenlang omver hebben gelopen en uitlachten. De studenten strijden voor een eerlijke toekomst, voor democratie. Ik en veel mensen van mijn generatie willen daarnaast ook gerechtigheid voor al die jaren dat wij hebben geleden. Dertig jaar geleden liep ik over deze zelfde straten te demonstreren en er is niets veranderd, het is alleen maar erger geworden.’
Vastberadener
Er lijkt geen kans op een dialoog tussen de studenten en de president. De meeste spandoeken en leuzen waarschuwen Vučić dat zijn einde als president nabij is. Het is de eerste keer in vijftien jaar dat Vučić — die op elke aanval een tegenaanval organiseert bijv in de vorm van persconferenties en interviews in de door hem gecontroleerde media — het zwijgen wordt opgelegd.

Dit keer neemt een nieuwe generatie het voortouw. Maar er lijkt geen kans op een dialoog tussen de studenten en de president. De meeste spandoeken en leuzen waarschuwen Vučić dat zijn einde als president nabij is en het systeem geheel gezuiverd moet worden. Het is de eerste keer in vijftien jaar dat Vučić — die op elke aanval een tegenaanval organiseert in de vorm van persconferenties en door de SNS georganiseerde tegendemonstraties.
‘Vučić kan dit keer niets doen. De jonge studenten worden door de Serviërs gezien als “hun kinderen”’, zegt Gordana. ‘Dat zag je op straat, de kinderen worden als helden gezien en op handen gedragen. Elke aanval op de studenten maakt de burgers nóg vastberadener en bozer.’
Tanja is niet hoopvol over de toekomst. Vučić zijn mensen zitten overal in alle sectoren in het land. ‘Ze zijn net als mijn directrice zonder de juiste diploma’s aangesteld op alle belangrijke posities. Inmiddels bezitten zij ook grote bedrijven, vastgoed, media en hebben dikke bankrekeningen. Hun kinderen gaan naar dure privé scholen. Hun toekomst is verzekerd. Zelfs als Vučić over twee jaar niet herkozen wordt en de verkiezingen niet zal vervalsen, dan nog is het een drama. Want zullen hun posities niet zomaar opgeven. We zien ze daarom nu ook “flip-floppen”, ze doen alles om aan te kunnen blijven.’