In de vroege ochtenduren van 27 april 2019 zijn drie vrouwen op pad in the Poolse stad Płock. Onder de arm hebben ze posters van de zwarte Madonna van Częstochowa, één van de meest heilige afbeeldingen voor Poolse katholieken. Het bekende schilderij heeft een kleine gedaanteverwisseling ondergaan: in plaats van gouden aureolen dragen Maria en kind aureolen in de kleuren van de regenboog. De drie vrouwen, Elżbieta, Anna en Joanna, plakken de posters in de vroege ochtend rondom de Sint Dominicuskerk in de hoop aandacht te vragen voor de homofobe altaarinstallatie in deze kerk die in de dagen daarvoor veel ophef wekte in de Poolse media. Op het altaar bevonden zich dozen met daarop zonden als jaloezie, hebzucht en haat, maar ook gender, LGBT en homoseksualiteit. Met de posteractie gaven de drie vrouwen hun antwoord hierop, met een eigen interpretatie van de relatie tussen het katholieke geloof en niet-heteronormatieve liefde.
In de vroege ochtenduren van 6 mei 2019 staat er opeens politie voor de deur van Elżbieta Podleśna. Ze doorzoeken haar woning, vinden enkele posters en nemen haar mee naar bureau. Ze was de dag ervoor teruggekomen uit Nederland, waar ze op het bevrijdingsfestival had verteld over een andere zaak die tegen haar aangespannen was, ook voor haar activisme. Nu zat ze weer in de knel. Wat voor haar een originele en vreedzame manier was om haat aan de kaak te stellen, stond volgens de openbaar aanklager gelijk aan het beledigen van religieuze gevoelens. Niet lang later meldden zich ook Anna en Joanna, die Elżbieta er niet alleen voor wilden laten staan. Ze worden aangeklaagd en hen wordt verteld dat hen mogelijk twee jaar gevangenisstraf boven het hoofd hangt.
In juni 2021 verschijnen er op allerlei plekken in Nederland posters van de Madonna met regenboogaureool. Hier volgen geen arrestaties en aanklachten. In Amsterdam prijkt de poster zelfs fier in de Dominicuskerk in Amsterdam. De actie is een initiatief van lokale Amnestygroepen over het hele land. Van Nijmegen tot Amsterdam en Groningen tot Eindhoven zetten veelal jonge activisten zich een jaar lang in voor activisten onder druk elders. Vorig jaar was dat voor kunstenares Yulia Tsvetkova in Rusland, dit jaar voor Elżbieta, Anna en Joanna in Polen. Naast de posteractie maken ze solidariteitskaarten waarvoor ze bekende beelden in hun stad een regenboogaureool geven, doen ze mee aan festivals en prides, organiseren ze dialogen, stadswandelingen en zelfs een motorparade; dit alles om aandacht te geven aan de zaak van de drie vrouwen en hen te laten weten dat hun activisme in de ogen van de Amnestygroepen niet verkeerd is, maar juist bijval verdient.
Als vrijwilliger voor Amnesty volgde ik de campagne voor Yulia van een afstandje, maar de Poolse campagne volg ik van dichterbij als adviseur. Elżbieta leerde ik kennen de dag voor haar arrestatie, tijdens het bevrijdingsfestival in Utrecht. Ik observeerde met bewondering de enorme inzet van groepen overal in het land voor deze vrouwen die ik eveneens enorm bewonder en vroeg me af: wat motiveert deze jonge activisten om een groot deel van hun vrije tijd te steken in vaak symbolische solidariteitsacties voor iemand waar ze voorheen nog nooit van gehoord hadden?
door Christie Miedema
Ik sprak met drie van hen over wat hen drijft: Nikki uit Nijmegen, Miriam uit Zwolle en Mille uit Groningen, alle drie begin twintig. Ze studeren of zijn net afgestudeerd, en namen de aanzienlijke rol van organiser of activistenleider van deze campagne op zich vanuit een wens zich actief in te zetten voor mensenrechten. Twee van hen waren ook al betrokken bij de campagne voor Yulia. Ze besteden in drukke weken wel tien uur of meer aan de campagne, terwijl ze ook in de rustige weken vaak wel een paar uurtjes aan de slag moeten naast studie of werk. Hun vrienden begrijpen niet altijd waarom ze zich daar toe zetten. Miriam merkt dat de mensen die dicht bij haar staan haar motieven begrijpen, maar dat dat niet altijd geldt voor mensen die wat verder weg staan: «Mijn ouders zijn absoluut niet verbaasd, die denken: daar gaat ze de barricaden weer op. Die hadden het denk ik wel zien aankomen.» Dat is anders bij medestudenten, die volgens Miriam vaak niet snappen waar je ze de tijd vandaan haalt en waarom ze dit doet: «Van mensen wat verder weg heb ik het idee dat ze niet zo goed kunnen omvatten dat je zoveel tijd in onbetaald werk steekt. Het is natuurlijk vrijwilligerswerk. Ik heb ook een baantje nu, naast school. Dat is maar vijf uur in de week, dus ik denk dat ik meer tijd aan Amnesty besteed dan aan mijn betaalde bijbaantje. Het bijbaantje doe ik voor het extra beetje geld verdienen, daar haal ik het geluk niet uit. Dat doe ik als het nodig is. Maar dit doe ik omdat ik er iets mee kan en je er mensen mee helpt.» De conclusie is voor Miriam duidelijk: «Daar hecht ik meer waarde aan.»
Dit activisme kwam niet uit het niets. Alle drie waren ze al actief voor Amnesty en was het vooruitzicht om een jaar lang een belangrijke rol te vervullen in een regionale en heel specifieke campagne een manier om een volgende stap te zetten in hun activisme.
Beschuldigd van het maken van porno in Rusland
De actie voor de drie Poolse vrouwen is niet de eerste campagne op deze schaal. Vorig jaar kwamen lokale groepen op dezelfde manier in actie voor de Russische kunstenares Yulia Tsvetkova. Haar zaak is in veel opzichten vergelijkbaar. Ook Yulia is een activiste die zich inzet voor LHBTIQ+- en vrouwenrechten. Zij gebruikt daarvoor haar kunst, waarop soms ook vrouwelijke geslachtsdelen te zien zijn. Dit kwam haar in Rusland te staan op een beschuldiging van het maken en verspreiden van pornografie. Alle vier de vrouwen komen op voor de rechten van mensen die vanwege hun gender- of seksuele identiteit gemarginaliseerd worden en deden dat op een manier waarmee ze hopen een debat op te roepen, maar die voor de autoriteiten voldoende aanstootgevend was om vervolgd te worden.
Net als Elżbieta heeft Yulia een langere geschiedenis van activisme die haar al vaker op aanklachten, boetes en reisbeperkingen is komen te staan. Activistengroepen in verschillende steden van Nederland vroegen in 2020 een jaar lang met solidariteitsacties en een petitie aandacht voor Yulia. Eind 2020 overhandigden ze ruim 30.000 handtekeningen aan de Russische ambassade.
Persoonlijk betrokken
Drie Poolse vrouwen die zich inzetten voor de rechten van de LHTBIQ+ gemeenschap en een Russische kunstenares die de vrouwelijke seksualiteit bevraagt, het zijn onderwerpen die jonge Nederlandse activisten na aan het hart liggen. Nikki vertelt dat ze tijdens de campagne voor Yulia uit de kast kwam en dat dat voor haar wel iets veranderde. «Het geeft in die zin extra betekenis dat je dingen persoonlijker opneemt, of in ieder geval ik doe dat. Als nu iemand in Polen zegt ‘alle homo’s moeten optieven’, dan denk ik nu: ‘hé wacht, eigenlijk zou hij daar mij ook mee bedoelen’.» Dat maakt dit thema, dat altijd al belangrijk voor haar was niet nog belangrijker, maar wel persoonlijker. «Het is wel een extra stimulans om deze campagne extra aandacht te geven.» Ze vertelt hoe ze zelf «er relatief lang over gedaan om er zelf achter te komen» en dat juist dat laat zien hoe belangrijk is het is dat mensen erover kunnen praten. Dat is precies wat ook de drie Poolse vrouwen proberen te bereiken. Elżbieta is psycholoog en hamert er in de Poolse publieke opinie en ook in de rechtszaal op hoe enorm schadelijk het huidige homofobe politieke klimaat in Polen is voor jonge mensen die hun identiteit aan het ontdekken zijn. Over een niet-heteronormatieve identiteit kunnen praten en kunnen uitkomen voor wie je bent: het is in Polen, vooral in de nasleep van de uiterst homofobe verkiezingscampagne van 2020, steeds moeilijker.
Ook Miriam en Mille identificeren zich als deel van de LHBTIQ+ gemeenschap en dat maakt dingen niet alleen persoonlijker, maar soms ook makkelijker. Mille: «Ik voel me zeker verbonden met de mensen die dit doen en waar ze voor staan. Ik denk niet dat het me meer motivatie geeft, dat ik daardoor harder werk, want overal in de wereld gebeuren dingen waar ik zelf geen onderdrukking van ervaar, maar dat betekent nog niet dat ik me daarvoor niet heel hard zou willen inzetten.» Wel merkt ze dat het verzinnen van acties gemakkelijker gaat evenals het voeren van gesprekken met mensen over deze campagne: «omdat ik van een deel ook veel weet door persoonlijke ervaring.» Volgens Mille is het geen toeval dat zoveel activisten in deze campagne zich als LHBTIQ+ identiciferen. Niet vanwege het onderwerp, want dat wisten ze alle drie nog niet toen ze zich voor de campagne aanmeldden, maar omdat als je zelf weet hoe het is om vormen van marginalisatie te ervaren, je soms bewuster wordt van anderen die met meer extreme uitsluiting en discriminatie te maken krijgen.
Dat deze twee campagnes zo goed aansluiten bij hun belevingswereld, vinden de drie jonge vrouwen prettig, maar het was geen voorwaarde. Het ging hen vooral om het in actie komen tegen mensenrechtenschendingen, waar dan ook en gericht op wie dan ook. Miriam is er van overtuigd dat ze zich even hard had ingezet voor elke andere campagne. Haar ouders – moeder uit Nederland, vader uit Iran – zijn zelf ook lid van Amnesty en hebben haar altijd gestimuleerd om verder te kijken dan de eigen bubbel. Mille stelt eveneens dat ze dezelfde inzet zou kunnen tonen voor iets wat verder van haar afstaat en zou juist ook graag eens aandacht geven aan een minder bekend onderwerp.
Hoewel het activisme van de vrouwen voor wie ze strijden bekend voelt, gold dat minder voor de landen. Over Polen en ook Rusland wisten ze wel wat, maar niet heel veel. Nikki schreef haar afstudeerscriptie over Hongarije en hoorde dat in Polen vergelijkbare dingen gaande waren, op minder grote schaal. Dit jaar verbaast ze zich zo nu en dan: als dit de mindere erge versie is, hoe erg is het dan in Hongarije? Miriam had wel meegekregen dat in Polen vrouwenrechten onder druk stonden en Mille wist wel dat ze niet naar Rusland om vakantie wilde, omdat ze daar niet met haar eventuele partner hand in hand kon lopen. In de afgelopen maanden hebben ze veel bijgeleerd over Rusland en Polen en hopen ze nog meer te leren, onder andere over hoe de glijdende schaal naar meer repressie werkt en hoe voorkomen kan worden dat andere landen ook afglijden.
Direct contact
Belangrijker dan de kennismaking met de landen is echter de kennismaking met de mensen, zowel met de activisten daar and hun mede-activisten hier. Vrij uitzonderlijk voor Amnesty, maar niet geheel toevallig, zijn Yulia, Elżbieta, Anna en Joanna op vrije voeten terwijl er actie voor hen gevoerd wordt, wat het mogelijk maak voor de Nederlandse ondersteuners om hen direct spreken. Nikki vertelt hoe ze nadat ze Yulia gesproken had erger geraakt werd door de berichten over bedreigingen aan Yulia’s adres: «dat was best wel heftig». Ook een gesprek met de Poolse Anna, die vertelde dat zij ten tijde van de actie nog een relatief nieuwe activiste was en nooit verwacht had dat zij twee jaar gevangenisstraf kon riskeren, maakte grote indruk: «Ze waren bezorgd dat ze een boete voor wildplakken zouden krijgen, dat was de risico-inschatting die ze hadden gemaakt. Dat vond ik wel shockerend. Zij wonen daar, ze weten hoe het is, en zelfs voor hen kwam het als een verrassing hoe heftig erop gereageerd werd. Dat geeft dus wel aan dat er echt iets verandert.»
De verhalen raken de Nederlandse activisten, maar motiveren ook. Het is belangrijk direct te kunnen horen van de vrouwen voor wie ze vechten hoe zij de solidariteitsacties ervaren. Miriam kreeg inspiratie van hoeveel Ela, Anna en Joanna halen uit hun solidariteitsacties: «Het maakt het absoluut niet beter en het is een hele zware tijd voor ze, en ze zijn volgens mij ontzettend uitgeput, maar dat beetje positieve dat we kunnen brengen, dat doet wel iets.» Mille ervoer dit al tijdens de campagne voor Yulia: «Het was heel heftig om te zien hoe Yulia het eigenlijk steeds moeilijker kreeg voor mijn gevoel. Toen we de foto’s stuurden van de ambassade-actie, toen zei ze volgens mij iets van: dat voelt echt als een warme knuffel». Dit deed Mille inzien dat solidariteit misschien wel net zo belangrijk is als de poging daadwerkelijk de machthebbers te beïnvloeden: «Ik weet dat dat haar toen heel veel deed. En daar doen we het voor. Ook al hebben deze petities uiteindelijk niet het succes dat we misschien willen, wat we ook al bereikt hebben, is dat zij weet dat we er voor haar zijn, dat ze niet alleen is. Dat er heel, heel veel mensen zijn ergens anders op de wereld die een handtekening hebben gezet of die een jaar lang hard hebben gewerkt om die handtekeningen te krijgen. Dat vind ik wel indrukwekkend, dat we voor één persoon eigenlijk zoveel doen.»
De wetenschap dat activisten elders onder druk moed halen uit hun acties, houdt de activisten in Nederland gaande om uren van hun vrije tijd te besteden aan vrouwen onder druk duizenden kilometers verderop. En daarnaast is er de inspiratie die uitgaat van het feit dat anderen hetzelfde doen. Mille is na twee jaar campagnevoeren nog steeds onder de indruk «dat we allemaal zo hard aan het werk zijn en heel veel uren van onze week besteden aan een paar mensen ergens heel ergens anders.» Miriam vertelt dat ze zelf verrast is «hoeveel geluk er ik uit weet te halen om dit te doen» en andere mensen blijkbaar ook.
Vrijspraak
En natuurlijk zijn er de kleine en grotere overwinningen. De belangrijkste vond al plaats kort na de start van de Poolse campagne begin 2021. In maart vond het proces tegen de drie Poolse vrouwen plaats. De rechter sprak de drie vrouwen vrij. Ze stelde dat duidelijk was dat de intentie van de actie was geweest om de homofobie in de kerk aan te kaarten, niet om religieuze gevoelens te beledigen. Voor de drie vrouwen en vele andere mensen in de samenleving staat de regenboog voor onvoorwaardelijke liefde. Dat er mensen zijn die de regenboog zien als een symbool van een «ideologie» en iets «tegennatuurlijks», betekent niet dat dit als belediging bedoeld was door mensen die de regenboog juist als uiting van liefde zien. In haar oordeel betrok de rechter ook de grote maatschappelijke steun die de drie vrouwen hadden ontvangen uit verschillende delen van de Poolse samenleving en internationaal, inclusief vele katholieken die de rechtbank hadden laten weten dat ze de afbeelding niet als belediging zien. De rechter noemde de afbeelding een uiting in het publieke debat in Polen. Bewerkte afbeeldingen van Maria met kind zijn bovendien al eerder in het Poolse publieke debat voorgekomen zonder te zijn vervolgd.
Helaas zijn de vrouwen nu weer in afwachting van een hoger beroep dat op 10 november plaats zal vinden en zijn de acties van de Nederlandse activisten dus weer relevanter dan ooit. De Nederlandse activisten bereiden zich voor op weer een ambassade-actie met nu een overhandiging van bijna 45.000 handtekeningen. Elżbieta, Anna en Joanna voelen zich gesteund door al het activisme: «Het is geweldig jullie steun te voelen,» schreef Joanna na weer een reeks actiefoto’s uit Nederland te hebben gekregen: «duim voor ons op 10 november.»
Links
