Op 7 november 1937, tijdens het twintigste jubileum van de Russische revolutie, bracht Stalin de volgende toast uit: ‘We zullen zonder enige genade iedereen vernietigen die, door zijn daden of zijn gedachten – ja, ook door zijn gedachten! -, de eenheid van de socialistische staat bedreigt. Op de totale vernietiging van alle vijanden en hun familie!’ Inmiddels weten we dat het hier geen grootspraak betrof, Bloedlanden van Timothy Snyder getuigt hiervan. In dit boek worden Stalins moordpartijen en die van Hitler in 540 pagina’s besproken, gevolgd door een uitvoerig notenapparaat en een al even omvangrijke bibliografie. Bloedlanden kan worden gekarakteriseerd als een verslag van een politieke massamoord.
- Door Stefan van der Poel
De bronnen waaruit Snyder put, stammen veelal uit de archieven die met het verdwijnen van de Sovjet Unie in 1991 toegankelijk werden. Het betreffen onder meer rapporten van Duitse agenten en soldaten, ‘verzoekschriften’ vanuit Moskou waarin quota werden aangegeven voor om te brengen boeren en minderheden, officiële verslagen van verhoren en beschrijvingen van executieplaatsen.
Het gebied dat met de term ‘bloedlanden’ wordt aangeduid, omvat grofweg Polen, de Baltische staten, Oekraïne en Wit-Rusland. In dit gebied werden tussen 1933 en 1945 zo’n 14 miljoen mensen vermoord. Eénderde kan op het conto van Stalin worden bijgeschreven, tweederde op dat van Hitler. Had Stalin in de jaren dertig nog het monopolie op massamoord, vanaf 1939 toonden de nazi’s daar minstens zo bedreven in te zijn.
De tragiek van deze regio was dat het zowel opgenomen was binnen de uitbreidingsplannen van Hitler als binnen die van Stalin, met alle bloederige gevolgen van dien. Verder woonde in deze regio ook het overgrote deel van de Europese Joden; Joden die in de oorlogsjaren even veel kans hadden om te worden vergast als te worden geëxecuteerd. Deze ‘shoah door kogels’ is in het Westen altijd wat onderbelicht gebleven, hetgeen waarschijnlijk voortkomt uit het feit dat de Westeuropese Joden veelal hun einde vonden in de gaskamers van Auschwitz.
De tragiek van deze regio was dat het zowel opgenomen was binnen de uitbreidingsplannen van Hitler als binnen die van Stalin, met alle bloederige gevolgen van dien. Verder woonde in deze regio ook het overgrote deel van de Europese Joden; Joden die in de oorlogsjaren even veel kans hadden om te worden vergast als te worden geëxecuteerd. Deze ‘shoah door kogels’ is in het Westen altijd wat onderbelicht gebleven, hetgeen waarschijnlijk voortkomt uit het feit dat de Westeuropese Joden veelal hun einde vonden in de gaskamers van Auschwitz.
Een belangrijke doelstelling van Bloedlanden is om de geschiedenis van deze regio samen te brengen, niet vanuit een politieke geografie, maar vanuit de geografie van de slachtoffers. De geografische grenzen spelen zo een ondergeschikte rol, het zijn de moordpartijen die centraal staan, vandaar ook het begrip ‘bloedlanden’. Het einde van het Sovjetrijk bood niet alleen de mogelijkheid de archieven te onderzoeken, maar ook om oude regionale tegenstellingen (een erfenis van de Koude Oorlog) opzij te schuiven. Het beeld dat uit het boek te voorschijn komt is duister als de nacht. Doden worden niet als individuen beschreven of per tientallen genoteerd, maar in duizendtallen. Als lezer word je compleet murw gebeukt door de omvang van het geweld en het leed dat op je afkomt. Mocht je al beschikken over een weinig verheffend mensbeeld, dan zou dit boek weleens het laatste restje vertrouwen in de mensheid kunnen ondermijnen. Snyder heeft een even verschrikkelijk als noodzakelijk boek geschreven. Wie durf het te lezen?
