De geschiedenis van het uiteenvallen van Joegoslavië biedt lessen voor Europa: ook voor West-Europa, en vooral voor het Verenigd Koninkrijk.
– Door Guido van Hengel
In de jaren negentig van de twintigste eeuw keken we in Europa raar op van de ongekend lompe ontmanteling van de politieke en sociale structuur van de Joegoslavische federatie. Wat daar in het machtsvacuüm opbloeide leek een schim uit een ver verleden, een late oprisping van het negentiende-eeuwse nationalisme. “De Balkan” keerde op cyclische wijze terug naar de redeloze en botte agressie van het Europa van voor de Eerste Wereldoorlog.
In 1989, nu dertig jaar geleden, hield de Servische leider Slobodan Milosevic een speech in Kosovo, bij de herdenking van de Slag op het Merelveld in 1389. Hij hitste op, hij sprak in sterke vijandbeelden, en de toon was agressief.
Wie beter en langer keek zag ook toen al dat er minder Spengleriaanse ontwikkelingen plaatsvonden. Het was banaler. Een kliek van cynische profiteurs en demagogische, omhooggevallen partijleden maakte gebruik van de verwarring over het einde van een tijdperk, en hitste de bevolkingen van Joegoslavië tegen elkaar op, terwijl figuren uit die kliek – vooral financieel – erg goed voor zichzelf zorgden. Xenofobie, opgepookte angst voor de ander, en het geraas over de interne ‘verraders’ en de ‘mondiale elite’, die zou worden ‘betaald uit het buitenland’, zorgden voor een effectieve, heel giftige mix met gruwelijke uitwerkingen.
Het was een zwarte bladzijde in de verder relatief rooskleurige geschiedenis van de liberalisering van het voorheen gespleten continent. De jaren negentig. West-Europese landen radicaliseerden in een neoliberaal soort kapitalisme, en de Oost-Europese landen mochten vanaf de zijkant meedoen. Dat in de verre uithoek de federale, multi-etnische staat Joegoslavië verbrokkelde deed daar niets aan af. Het leek een jammerlijk uit de hand gelopen burenruzie, een folklore, want in de voormalige Oostbloklanden en andere landen in transitie gloorde hoop.
Die hoop materialiseerde in de EU-uitbreiding van 2004. De oorlog in Joegoslavië was toen al afgelopen, maar in de navolgersstaten hadden de bewoners elk geloof in politieke daadkracht verloren, in eerlijke verdeling, in de macht van de overheden, en ook in redelijke, en werkbare oplossingen van de internationale gemeenschap.
Daily Mail krantenkoppen | Herkomst: website richardrackham.co.uk
Dertig jaar later kijken we in Europa met stijgende verbazing naar hoe in het Verenigd Koninkrijk een kleine kliek van cynische profiteurs en demagogische, ondemocratisch omhooggevallen partijleden de bevolking ophitst, terwijl figuren uit die kliek – vooral financieel – erg goed voor zichzelf zorgen. De kleine, radicale groep stelt eigen belangen voor die van het land en het continent, en heeft geen boodschap aan internationale samenwerking, niet aan politieke mores en regels, en vuurt de giftige pijlen af op ‘verraders’ in de partij, en vertegenwoordigers van buurlanden, onder wie een paar zeer oude en betrouwbare bondgenoten.
In 1992 (!) publiceerde de Volkskrant een opinieartikel van de Franse econoom en publieke intellectueel Jacques Attali. Zijn boodschap was duister. Hij meende in de oorlog in Joegoslavië, die toen net was uitgebroken, geen echo van de negentiende eeuw te zien, maar een afschrikwekkende blik op de eenentwintigste eeuw. Hij observeerde: ‘In het soort van extreme omstandigheden die momenteel in het Oosten heersen verliezen mensen hun gevoel voor waar op langere termijn het gemeenschappelijke belang ligt en zoeken ze extremen en zelfzuchtige oplossingen. Maar wat vandaag begrijpelijk, noch te rechtvaardigen is, is dat wij in het Westen ook kiezen voor zelfzuchtige kortetermijnoplossingen. Dat ook wij ons naar binnen gaan keren, en de ander in Oost-Europa gaan buitensluiten.’ Hij schreef het stuk aan de vooravond van de oprichting van de EU in het Verdrag van Maastricht. Zijn sombere onheilstijding viel dood, want het duurde nog vrij lang voordat ook anderen de contouren van Europese desintegratie konden ontwaren.
Nu, dertig jaar later, is Attali’s toekomstvisioen goeddeels realiteit. Het uiteenvallen van Joegoslavië bleek inderdaad een voorbode. Maatschappelijk tribalisme en politiek vandalisme zijn overal in Europa bon-ton geworden, van Rome tot Boedapest, en van Warschau tot Londen. Vanzelfsprekend betekent dit niet dat het Verenigd Koninkrijk op dezelfde wijze uit elkaar zal vallen zoals dat met de Joegoslavische federatie is gebeurd. Oorlog zal (hopelijk) uitblijven. En ook de vergelijking tussen het uiteenvallen van de multinationale EU en de multi-etnische federatie van Joegoslavië is geen gelijkstelling. Niettemin is het goed om lessen uit het verleden te trekken, wanneer we zien hoe politici onderlinge afspraken schaamteloos saboteren, wanneer kleine, radicale kliekjes en intriganten achter de schermen (vroeger Steve Bannon in de VS, nu Dominic Cummings in het Verenigd Koninkrijk) moedwillig een systeem uithollen.
Dit geldt voor de VS, voor het Verenigd Koninkrijk, maar ook voor de Europese Unie en het parlement. Nigel Farage laat geen mogelijkheid onbenut om te vermelden dat hij met zijn Brexit Party het parlement in Straatsburg wil saboteren, en de Brexiteer-hardliner Jacob Rees Mogg twitterde eerder dit jaar dat een verlenging van lidmaatschap van de EU betekent dat ‘we zo moeilijk mogelijk gaan doen.’
Het stemt niet gerust. Zeker niet wanneer we herinneren hoe de demagogische pioniers in voormalig Joegoslavië een nieuwe eeuw inluidden door de vrijheid te gebruiken om met angstaanjagend succes alles op losse schroeven zetten.
Meer lezen:
Norbert Mappes-Niediek, Die Ethno-Falle: der Balkan-Konflikt und was Europa daraus lernen kann. Berlin: Ch. Links, 2005.
Guido van Hengel is historicus en schrijver van non-fictie. Hij was één van de oprichters van Platform Spartak en Tijdschrift Donau (de papieren versie). In 2021 verscheen zijn boek Roedel: Een alternatieve geschiedenis van Joegoslavië (Van Oorschot).
