Het assertieve Oekraïnebeleid van Litouwen en de grenzen daarvan
De Russisch-Oekraïense oorlog heeft de veiligheid en defensie van Europa voor het eerst sinds de Koude Oorlog ernstig onder druk gezet. Kan Europa nog onvoorwaardelijk op de Verenigde Staten vertrouwen? Op de NAVO? En wat is de rol van de “frontliniestaten” in het Balticum, en in het bijzonder Litouwen? Historici Wietse Fokkema en Freerk Weening gaan op zoek naar antwoorden.
De Russisch-Oekraïense oorlog heeft de veiligheid en defensie van Europa voor het eerst sinds de Koude Oorlog ernstig onder druk gezet. Sinds het aantreden van president Trump in de Verenigde Staten is de waarborg van internationale veiligheid enkel complexer geworden. Europa kan niet meer onvoorwaardelijk op de NAVO vertrouwen, waarmee landen uit de voormalige invloedssfeer van de Sovjet-Unie Brussel wijzen op het belang van daadkrachtig en assertief beleid tegenover Rusland.
Door Wietse Fokkema en Freerk Weening
Binnen deze context profileert Litouwen onder president Gitanas Nausėda zich als een vooraanstaande bondgenoot van Oekraïne. Vanuit zorgen over de eigen veiligheid en decennialange ervaring met bezetting door Rusland, werpt Vilnius zich voorop in de strijd om een Europese en democratische toekomst voor Oekraïne te waarborgen.
President Nausėda’s eerste termijn: van dialoog naar confrontatie
Bij het aantreden van president Gitanas Nausėda in 2019 was één van de belangrijkste speerpunten een assertief en onafhankelijk buitenlandbeleid, ondanks de grote afhankelijkheid van de NAVO, en daarmee de Verenigde Staten, van Litouwen voor de eigen veiligheid. Zo hamerde hij tijdens NAVO-toppen er geregeld op dat een dialoog met Rusland en Belarus van groot belang bleef, met name vanwege de geostrategische ligging van Litouwen, ingeklemd tussen Belarus en Kaliningrad. Hiermee was een open houding ten aanzien van Rusland en Belarus voor Nausėda aan het begin van zijn eerste termijn een belangrijk speerpunt, inclusief het aangaan van diplomatieke banden met Belarus. Hoewel hij toen nog open stond voor het idee om banden aan te knopen met Rusland, gaf hij ook toe dat dit onwaarschijnlijk was op de korte termijn. Dit resulteerde op 23 april 2020 in een formele ontmoeting tussen Nausėda en de Belarussische president Aleksandr Loekasjenko, met als doel het aanknopen van diplomatieke banden tussen beide landen.
De hoop op toenadering vervaagde echter snel als gevolg van de frauduleuze verkiezingen in Belarus van augustus 2020. Naar aanleiding van de verkiezingsuitslag braken er onverwachts hevige opstanden uit in Belarus die wreed onderdrukt werden door het regime van Loekasjenko. Nausėda besloot onvoorwaardelijk de kant te kiezen van de Belarussische demonstranten, mede door op 9 augustus, twee dagen na de verkiezingen, de Belarussische oppositieleider Svetlana Tsikhanouskaya en enkele dozijnen opstandelingen politiek asiel te verlenen in Vilnius.
Een krachtige symbolische daad volgde op 23 augustus, de herdenkingsdag van het Molotov-Ribbentrop-pact en van de Baltische Weg uit 1989. Net als toen werd een menselijke keten gevormd – ditmaal van Vilnius tot aan de Belarussische grens. In zijn toespraak benadrukte Nausėda het belang van deze solidariteitsactie: ‘Dertig jaar geleden brak Litouwen zijn ketenen van onderdrukking door samen met zijn Letse en Estse broeders de Baltische Weg te vormen en de wereld te laten zien dat we vrij zijn, in de eerste plaats in onze geest. (…) Vandaag is de tijd gekomen voor onze Wit-Russische broeders om het gekoesterde woord “vrijheid” te zeggen.’
Op 10 september zette Nausėda een stap verder door als eerste staatshoofd ter wereld Tsikhanouskaya te erkennen als legitiem leider van Belarus. Daarmee kwam definitief een einde aan de poging tot normalisering van de relaties met Minsk, en liepen ook de spanningen met Rusland verder op. De koerswijziging betekende een duidelijke breuk met het voorzichtige en open buitenlandbeleid dat Nausėda bij zijn aantreden had nagestreefd. Vanaf augustus 2020 manifesteerde hij zich, zowel binnen de EU als de NAVO, als een uitgesproken criticus van Russische politieke inmenging in Europa. Zo sprak hij zich begin 2021 ook actief uit tegen de laatste serieuze poging van de EU om toenadering te zoeken tot Moskou, en drong hij aan op een “strikt en principieel” standpunt ten opzichte van Rusland.
Litouwen als toonaangever: een beleid van sterke en snelle besluiten
De volledige invasie van Oekraïne door Rusland in 2022 vormt een nieuwe fase in het beleid. Litouwen ontpopte zich, zowel financieel als politiek, tot de meest uitgesproken bondgenoot van Oekraïne. In april 2022 zette Litouwen als eerste land de Russische ambassadeur uit. Daarnaast werd het Russische consulaat in Klaipeda gesloten en werd de Litouwse ambassadeur teruggeroepen uit Moskou. Deze besluiten volgden op de ontdekking van het bloedbad in Boetsja, waar na de bevrijding vele burgerdoden werden aangetroffen. Het Litouwse parlement (Seimas) was op 10 mei 2022 de eerste volksvertegenwoordiging ter wereld die via een resolutie Rusland als een terroristische staat kenmerkte. De resolutie werd gebaseerd op de bewijzen van oorlogsmisdaden in Boetsja, Irpin, Mariupol, Hostomel en andere steden. De systematische aanvallen op burgerdoelen deden de Seimas besluiten om de Russische Federatie tot een terroristische en genocidale staat te verklaren.
Ook op het gebied van energie werden de banden met Rusland spoedig verbroken. Sinds april 2022, slechts vijf weken na de Russische inval, stopte Litouwen als eerste Europese land de import van Russisch gas. Sindsdien wordt het land vanuit de havenstad Klaipeda voorzien van LNG. Louter het transport van gas vanuit Rusland dat bestemd is voor de exclave Kaliningrad wordt nog toegelaten door de Litouwse regering.
De ingrijpende besluiten die Vilnius nam tijdens de begindagen van de volledige oorlog in Oekraïne zetten slechts de toon voor het beleid dat sindsdien is gevoerd. Vanaf het begin heeft Litouwen de rol van aanjager en voortrekker op zich genomen in de politieke discussies over de Russisch-Oekraïense oorlog. Zowel in het nationale beleid als op het wereldtoneel heeft Vilnius zich laten gelden als morele toonzetter en voorvechter van de Oekraïense zaak.
Nausėda als principiële toezichthouder: alle ogen op Oekraïne
De voortrekkersrol die Nausėda vervulde ten aanzien van steun aan Oekraïne blijkt ook duidelijk uit de actieve en kritische houding die hij aanneemt in de EU. Twee voorbeelden zijn noemenswaardig in dit geval, de oorlog tussen Israël en Hamas en de Georgische verkiezingen.
Na de aanval van Hamas op 7 oktober op Israël brak een grootschalig conflict uit in de Gazastrook. Hoewel Nausėda zich aanvankelijk aansloot bij de steun van de EU en de VS aan Israël, waarschuwde hij tegelijkertijd nadrukkelijk voor dubbele standaarden: ‘Het is onaanvaardbaar dat we […] met twee maten meten. Onze hulp aan Israël mag niet concurreren met onze aandacht voor Oekraïne’. Volgens Nausėda leidde de internationale focus op Israël ertoe dat ‘we de aandacht voor Oekraïne verliezen’. Zijn opmerkingen maakten duidelijk dat hij de belangen van Oekraïne als prioriteit bleef zien, ook nu het wereldtoneel zich meer op het Midden-Oosten richtte. Litouwen liet zich, in Nausėda’s visie, niet zomaar de pas afsnijden door internationale druk. Door expliciet de aandacht op Oekraïne te blijven vestigen, probeerde Nausėda ook de strategische veiligheid van Litouwen zelf te waarborgen — een urgentie die in het geval van Israël minder direct aanwezig was.
De steun aan Oekraïne werd bovendien complexer door toenemende Russische inmenging in de Europese politiek. Sinds de Russische invasie namen de spanningen toe, waarbij sommige Europese leiders steeds meer sympathie voor Rusland lieten blijken en Moskou op subtiele wijze aan invloed won in verkiezingen. De herverkiezing van Donald Trump als president van de VS en de groeiende Russische invloed in voormalige pro-Europese landen vergrootten de onzekerheid voor Litouwen. Een cruciaal moment vormden de Georgische verkiezingen van 26 oktober 2024, waarin Russische beïnvloeding leidde tot de nederlaag van de pro-Europese coalitie en de overwinning van een pro-Russische, EU-kritische partij. Nausėda veroordeelde de uitslag fel en waarschuwde de EU dat het toestaan dat Georgië “het pad van Belarus” zou volgen, ernstige gevolgen zou hebben.
Toen in november 2024 rellen uitbraken in Georgië, stelde Litouwen — als eerste Europese land — sancties in tegen Georgische functionarissen. Toch maakte Nausėda op 5 december duidelijk dat Litouwen deze verantwoordelijkheid niet alleen kon dragen, en riep hij de EU-lidstaten op tot soortgelijke stappen. Hiermee presenteerde hij Litouwen opnieuw als voorloper in het vroegtijdig reageren op autoritair misbruik, terwijl hij tegelijk openlijk andere EU-lidstaten bekritiseerde, waaronder de Hongaarse premier Viktor Orbán, vanwege hun houding ten aanzien van Rusland. Nausėda riep de “democratische wereld” op te reageren op de verkiezingsoverwinning van de pro-Russische partij in Georgië, en benadrukte dat hun ‘recente uitspraken en retoriek antiwesters en pro-Russisch zijn’, en dat de Europese Unie als geheel en Litouwen als lidstaat hier zeer principieel op moeten reageren.
De toekomst van Oekraïne
In de afgelopen maanden is het geopolitieke wereldtoneel ingrijpend veranderd door het aantreden van president Trump in de Verenigde Staten. De vernederende ontmoeting tussen Zelensky en Trump & Vance in de Oval Office bevestigde dat Europa onafhankelijker en daadkrachtiger moest optreden op het gebied van defensie en de steun aan Oekraïne. Het startschot voor deze kentering was de bijeenkomst over Oekraïne in Londen, waar een “Coalition of the willing” werd gepresenteerd die een vredesplan en toekomst garanties voor Oekraïne wil bewerkstelligen. Opvallend was dat Litouwen en tevens Estland en Letland niet fysiek waren uitgenodigd in Londen, maar slechts werden gebeld door de Britse premier Starmer. Het uitblijven van een uitnodiging werd sterk veroordeeld door de Litouwse buitenlandminister Kęstutis Budrys, die Litouwen als frontliniestaat typeerde en herhaalde dat het een absolute noodzaak is dat de Baltische landen in het vervolg wel aanwezig zullen zijn bij fysieke bijeenkomsten over de toekomst van Oekraïne. Het uitblijven van een uitnodiging toont aan dat er grenzen zitten aan de macht en invloed van de Litouwse staat, zelfs als het de kwestie Oekraïne betreft. De onvrede in Litouwen heeft ertoe geleid dat premier Starmer heeft toegezegd dat de Baltische landen bij de volgende bijeenkomsten aanwezig zullen zijn.
De toekomstperspectieven van Oekraïne zijn momenteel de hoofdzorg voor Nausėda. In Vilnius wordt gestreefd naar een zo snel mogelijke toetreding van Oekraïne tot de Europese Unie. President Nausėda heeft tijdens een veiligheidsbijeenkomst in Parijs voorgesteld aan Europese leiders om de datum voor toetreding vast te stellen op 1 januari 2030, een tijdsframe dat volgens hem realistisch is. Marius Česnulevičius, een veiligheidsadviseur van Nausėda, herhaalde de noodzaak om goed voorbereid te zijn als het gaat om de toekomst van Kyiv. Volgens Česnulevičius lopen de Litouwse beleidsmakers niet te ver vooruit op zaken, maar worden er juist vergevorderde voorbereidingen getroffen zodat Vilnius klaar is om consequent te handelen zodra de tijd daarvoor aanbreekt.
Litouws activisme: waken over het lot van Oekraïne
Het Litouwse buitenlandbeleid ten aanzien van Oekraïne is het meest uitgesproken en assertieve beleid ter wereld. Vilnius heeft een reputatie opgebouwd als een van de meest toonaangevende bondgenoten van Oekraïne. Dit beleid moet gezien worden in het licht van het beleid dat Nausėda voert sinds de frauduleuze verkiezingen in Belarus van 2020: op het moment dat een staat in de Russische invloedssfeer dreigt te vallen, moeten Europese, democratische staten alles op alles zetten om de vrijheid van dergelijke landen te garanderen. Zoals Nausėda benadrukt, is het de Europese verantwoordelijkheid dat het Belarussische scenario ten alle tijde wordt voorkomen in landen die Rusland beschouwt als onderdeel van de eigen invloedssfeer. Of het nou Belarus, Georgië of de Baltische Staten zelf zijn — democratie moet actief verdedigd worden.
Nu de geopolitieke verhoudingen wankel zijn en de toekomst van de NAVO in huidige vorm af en toe onzeker lijkt, richt Vilnius zich op het voeren van beleid dat zo veel mogelijk zekerheid voor Oekraïne garandeert in de toekomst. De Litouwse steun aan Oekraïne zal in de komende jaren waarschijnlijk niet afzwakken. In Vilnius is men druk bezig met initiatieven om een vrije en Europees-georiënteerde toekomst voor Oekraïne te garanderen. President Nausėda heeft eind maart toegezegd dat Litouwen bereid is om troepen te leveren voor een eventuele vredesmissie in Oekraïne. Daarnaast is in samenwerking met Denemarken het project “Ukraine2EU” opgezet, om Oekraïne te ondersteunen en te voorzien van adviezen betreffende het toetredingsproces tot de Europese Unie.
President Nausėda laat geen ruimte voor twijfel: democratie moet niet alleen verdedigd worden binnen de eigen grenzen, maar overal waar zij wordt bedreigd. ‘Onze vrijheid is pas veilig als ook die van anderen wordt beschermd’, stelde hij. Met het actieve Oekraïnebeleid, en het anti-Russische beleid in bredere zin, strekt Nausėda’s arm zich uit als een schild over Oekraïne — vastbesloten om het pad naar vrede en Europese integratie te bewaken.
