Oekraïne vecht voor zijn voortbestaan. Tegelijk zijn er onder gemarginaliseerde groepen grote zorgen hoe die toekomst eruit kan zien.
Sinds de Russische aanvalsoorlog van 24 februari verdedigt Oekraïne niet alleen haar territoriale grenzen. Als staat waar democratiseringsprocessen gaande zijn, vecht Oekraïne ook voor een democratische toekomst. Daarmee vormt de oorlog, hoe die ook zal aflopen, een sterke uitdaging voor de democratische verworvenheden van het land tot nu toe. Terugval is niet uit te sluiten, ook voor gemarginaliseerde groepen en de rechten van minderheden.
- Door Anna Lazareva, vertaald door Christie Miedema
Zo stonden de rechten van LGBTQIA+ personen in Oekraïne al voor de oorlog onder druk, maar nu lopen zij meer gevaar dan ooit. Het is belangrijk om te kijken naar de omgang met rechten van seksuele minderheden vóór de oorlog als de mogelijk toekomstige bedreigingen ná de oorlog. De situatie van de seksuele minderheden in Oekraïne illustreert de gevaren die oorlog met zich meedraagt voor burgergroeperingen die al vele jaren voor democratische waarden vechten.
De Oekraïense LGBTQIA+ gemeenschap voor de oorlog
Nadat homoseksualiteit in 1991, direct na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie, in Oekraïne werd gedecriminaliseerd, bleef de inzet voor LGBTQIA+-rechten aanvankelijk nog twee decennia lang in het verborgene. Tussen 2010 en 2014 is het aantal geregistreerde LGBTQIA+-organisaties verdubbeld. In 2012 vond de eerste Pride-mars plaats in Kyiv. Sindsdien heeft de beweging zich snel uitgebreid tot ver buiten de hoofdstad.
De sociale acceptatie van LGBTQIA+ kan nog sterk verbeterd worden. Volgens een enquête van het ZMINA Human Rights Centre was in 2020 ongeveer 41,8% van de respondenten voor beperking van de LGBTQIA+-rechten, 3,2% minder dan in 2018.
Vorig jaar werden Prides overal in land begeleid door meer politie-inzet [vert. ter bescherming van demonstranten] – en voor het eerst niet door geweld. Het veelbelovende wetsontwerp 5488, dat haatmisdrijven tegen LGBTQIA+ strafbaar zou stellen, moest een revolutie in de rechtssituatie teweegbrengen. Ook een voorstel voor huwelijk tussen personen van hetzelfde geslacht, dat in het kader van het nationale actieplan 2021-2023 werd geformuleerd, had een realistische kans gerealiseerd te worden. Ten slotte had de beweging bij haar inzet sterke partners zoals de EU achter zich die de nodige druk uitoefenden op de Oekraïense regering.
De schaduwkanten van het succes
Waar LGBTQIA+-gemeenschappen het meest zichtbaar zijn, ondervinden zij ook de meeste agressie en discriminatie. In 2021 documenteerde het mensenrechtennetwerk Nash Mir in totaal 131 gevallen van homofobe en transfobische handelingen, discriminatie en andere schendingen van LGBTQIA+-rechten. Het aantal niet-geregistreerde gevallen ligt waarschijnlijk veel hoger, omdat noch de politiestructuren noch het rechtssysteem zijn toegerust om haatmisdrijven tegen LGBTQIA+ te vervolgen. Over het algemeen worden dergelijke misdrijven bestraft als hooliganisme. Om deze reden is voor veel LGBTQIA+-activisten geweld een onlosmakelijk onderdeel van hun werk.
De vijandige omgeving waarin Oekraïense LGBTQIA+-organisaties actief zijn, wordt niet alleen veroorzaakt door passieve beschermingsmechanismen van de staat, maar ook door radicaal-rechtse groeperingen. Deze laatsten verdedigen zich met hand en tand tegen de LGBTQIA+-beweging, die in de ogen van rechtse groeperingen een gevaar vormt voor de nationale identiteit, het traditionele beeld van het gezin en rolpatronen van mannen en vrouwen.
Oorlog als ruimte voor extreem-rechts
Dat Oekraïne de Russische aanvalsoorlog al lange tijd weet te weerstaan, is deels te danken aan de grote maatschappelijke bereidheid om de staat te helpen verdedigen. Velen hebben al in de eerste weken dienst genomen in het leger, waaronder veel vrouwen en queere mensen.
Maar ook zogenaamde “buurtbataljons” hebben zich georganiseerd voor territoriale verdediging. “Ik ben deze burgerinitiatieven zeer dankbaar, echt waar, maar wat ik helaas zie, is dat het niet altijd en niet in alle steden een bewust, burgerlijk activisme is,” zegt Anna Leonova, historica en uitvoerend directeur van Gay Alliance. Zij legt uit dat sommige van deze initiatieven vroeger in rechtse milieus opereerden: “Die waren al voor de oorlog behoorlijk gemilitariseerd. Nu hebben ze veel kansen”.
Momenteel hebben deze groepen verregaande bevoegdheden. Zij houden niet alleen toezicht op de veiligheidssituatie in de steden, maar controleren ook voertuigen, auto’s – “vrijwel alles wat beweegt” – bij controleposten. Daarbij controleren de agenten niet alleen papieren, maar ook berichtengeschiedenis en foto’s op smartphones om er zeker van te zijn dat dat er geen contact is met de Russische bezetters. In dit verband bevestigde Gay Alliance in de eerste drie weken van de oorlog zeven gevallen van sterke queer-vijandigheid, waarbij bijvoorbeeld “queers vlak voor de avondklok een groep gewapende mannen tegenkwamen die begonnen te praten over ‘flikkers’ die zij niet hoeven te beschermen en die hier niet thuishoren”.
Leonova benadrukt dat dit geïsoleerde incidenten zijn die lang niet overal in Oekraïne voorkomen. Niettemin vraagt zij zich af wat dergelijke gevallen kunnen betekenen voor de toekomst van Oekraïne – “nadat Oekraïne de oorlog heeft gewonnen”. Wat gebeurt er met rechtse groeperingen? Of met alle wapens die op dit moment in het land circuleren?
Want “helaas kennen oorlogen vaak een vervolgperiode waarin de homofobie toeneemt, het aantal haatmisdrijven toeneemt en de samenleving massaal vermasculiniseert”. Deze vaststelling is ook van toepassing op de nasleep van de kritieke gebeurtenissen van 2013 en 2014. Zo hebben de Euro-Maidan in het kielzog van de mislukte associatieovereenkomst, de annexatie van de Krim door Rusland en de Donbas-oorlog Oekraïne voor een reeks aan uitdagingen gesteld. De groei van rechtse groeperingen en het daarmee gepaard gaande geweld tegen LGBTQIA+ waren directe gevolgen hiervan.
De geweldsspiraal die in de nasleep van Euro-Maidan is ontketend, heeft rechtse actoren uitgebreide mogelijkheden geboden. Zij kwamen ook toen op voor de territoriale soevereiniteit van Oekraïne in de Donbas in het kader van paramilitaire vrijwilligersbataljons. Later waren deze vrijwillige bataljons uiterst onwillig om het monopolie op het gebruik van geweld terug te geven aan de staat.
Tot slot
Vóór de oorlog was Oekraïne veelbelovend op weg wat de waarborging van rechten van seksuele minderheden betreft. Sinds het uitbreken van de Russische aanvalsoorlog is het beëindigen daarvan natuurlijk de grootste prioriteit voor het land. De verschillende facetten en gevolgen van de oorlog voor de mensenrechten en de democratische normen mogen echter niet worden genegeerd. Want “de problemen waarmee de LGBTQIA+-gemeenschap als sociale groep voor de oorlog te kampen had, zijn niet alleen niet verdwenen met het uitbreken van de oorlog, maar zullen zelfs toenemen”, aldus Anna Leonova.
Dit artikel verscheen oorspronkelijk in Eastblog (EASTBLOG: Blog der Forschungsgruppe Osteuropa am Institut für Politikwissenschaft der Universität Wien (univie.ac.at)
Bronnen:
Bonacker, T., & Zimmer, K. (2020) The Localization of Sexual Rights in Ukraine. In Buyantueva R., Shevtsova M. (Eds.) LGBTQ+ Activism in Central and Eastern Europe (pp. 153-183). Palgrave. https://doi.org/10.1007/978-3-030-20401-3_7
Martsenyuk, T. (2016). Gender equality situation in Ukraine: challenges and opportunities. [open access]
Nash Mir (2022). United against violence. LGBTQ+ situation in Ukraine in 2021.
Worschech, S. (2017). New Civic Activism in Ukraine: Building Society from Scratch? Kyiv Mohyla Law and Politics Journal 3, 23–45.
ZMINA (2020). Українці стали толерантнішими й активніше захищають свої права:результати опитування [Ukrainer sind toleranter geworden und schützen aktiver ihre Rechte: Umfragedaten] [Datensatz].
