Redactieleden en medewerkers van Donau blikken terug op het afgelopen jaar: welk boek, film of andere culturele uiting maakte de meeste indruk op hen?
<<< schuif naar links of rechts om andere bijdragen te zien >>>
Heel eerlijk? Ik kocht dit boek vanwege de titel, zonder te lezen waar het eigenlijk over gaat. Maar ook als ik dat wel had gedaan, was ik niet voorbereid geweest op deze prachtige combinatie van een semi-autobiografische geschiedvertelling en een surrealistische droom (of nachtmerrie?) waarin ik terechtkwam.
In het boek lopen twee verhaallijnen door elkaar: dat van Bekim, die als kind met zijn Albanees Kosovaarse ouders gevlucht is naar Finland en daar worstelt met zijn identiteit. Hij is opgevoed als moslim, is gay en heeft een agressieve vader. Zijn enige vrienden zijn een boa constrictor en een pratende kat met wie hij een giftige liefdesrelatie ontwikkelt. Zijn verhaal wordt afgewisseld met dat van zijn moeder, die in de jaren ’80 vanuit een klein dorp op traditionele wijze wordt uitgehuwelijkt. Vanuit het verhaal van één gezin leer je zowel over de Kosovo-oorlog, als over de complexiteit van thema’s als migratie en identiteit.
Het boek verscheen al in 2014, Statovci was toen nog maar 24 jaar. Vorig jaar verscheen de Nederlandse vertaling en dit jaar won de Duitse vertaling de International Literature Award. Hierdoor kreeg de roman opnieuw aandacht en het geeft ook aan hoe actueel de thematiek nog steeds is, of misschien zelfs wel nog meer geworden is.
Hou je wel van een spannende misdaadpodcast? Voor tijdens het koken van je kerstmaal bijvoorbeeld? Of als je een rondje rent na Oud en Nieuw om je kater eruit te zweten? Dan raadt Donau je Infamous International: The Pink Panthers Story aan! De podcast, verteld door Natalia Antelava van Coda Story en met experts zoals Servische misdaad verslaggeefster Jelena Zorić (Vreme, BIRN), vertelt het verhaal van de Pink Panthers, een schimmig Servisch misdaadsyndicaat.
De juweeldieven zijn gespecialiseerd in spectaculaire overvallen in steden als Dubai, Londen, Monaco en Biarritz, die slechts enkele minuten duren maar miljoenen opleveren. Dat doen ze, natuurlijk, met Balkan-flair: luxeauto’s, dure diamanten, en prachtige vermommingen. “Infamous International: The Pink Panthers Story” vertelt hoe Pink Panther-kopstukken zoals Milan Lepoja en zijn vriendin Bojana Mitić opgroeiden in Servische stad Niš onder internationale oorlogssancties tijdens Slobodan Milošević’s regime. Antelava legt ook verbanden met het heden – bijvoorbeeld hoe de bende van juwelen op cocaïne overstapte. Pink Panther-leiders raakten in de afgelopen jaren betrokken bij de bloederige drugsvergeldingsvete tussen de Montenegrijnse Kavač en Škaljari-klan.
Ook in Nederland kennen we de bende – van de spraakmakende juwelenroof op de Tefaf-kunstbeurs in Maastricht. In juli 2023, werden daar op klaarlichte dag meerdere diamanten gestolen door vier in dure maatpakken gestoken Pink Panthers. De waarde van de buit: tientallen miljoenen dollars. Hoewel twee diamanten zijn teruggevonden – in Israël en Hong Kong – heeft de Limburgse politie nog geen arrestaties gedaan.
Tot mijn groot verdriet is mijn vader kortgeleden onverwachts overleden. Daarom ben ik nu in Hongarije. Ik heb eind vorig jaar een boek gelezen waar ik met het overlijden van mijn vader weer aan moest denken. De straat van de vissende kat van Jolán Földes.
Mijn vader is in de eerste dagen van november 1956 uit Hongarije gevlucht naar Nederland, bij de grensovergang met Oostenrijk vlakbij de stad Sopron. Hij heeft toen een jaar of twee in Nederland gewoond, is toen naar een Hongaarse school in Duitsland gegaan (Kastl) van 1960 tot 1967. Daarna is hij een jaar naar Darmstadt gegaan om te studeren. Dat bleek geen succes en is toen naar Eindhoven gegaan om Elektrotechniek te studeren vanaf 1969. Zo leerde hij het Nederlands al studerende (in het Nederlands). Hij liep altijd rond met een dikke Van Dale onder zijn arm.
Hij heeft een groot deel van zijn leven in Nederland (1968-2008, met een intermezzo van 2.5 jaar naar Boedapest van 1994-1996) en Duitsland (2008-2024) gewoond. Maar zijn hart heeft altijd in Hongarije gelegen. Zo heeft hij in 2000 een huis gebouwd in Fertöd, op 3 km afstand van waar hij in 1946 werd geboren. En hoewel hij vloeiend was in het Nederlands en Duits, vond hij zijn plek nooit echt helemaal in Nederland en Duitsland.
Voor mij kwamen de echte emoties van het verlies van mijn vader dan ook pas los toen ik weer in huis in Hongarije aankwam eerder deze week. Dit is zijn thuis.
Ik moest aan het boek van Jolán Földes denken, omdat dit ook over Hongaarse migranten gaat (mijn vader is echter gevlucht), die hun weg probeerden te vinden in het Parijs van de jaren 20. Gedurende het hele boek weten de personages echter zich nooit te vervlechten in het Parijse leven. De wanhoopspoging van vader en dochter naar Argentinië op zoek naar een beter leven faalde ook miserabel. Daarbij zijn de personages ook nog naar Hongarije gegaan om daar hun weg te vinden, maar vonden die toch niet.
Zo zijn wij als gezin in 1994 ook naar Boedapest gegaan, omdat mijn vader een mooie kans kreeg. Echter, na 2.5 jaar bleek het voor mijn ouders toch niet wat ze gehoopt hadden, al was het de mooiste tijd van mijn, ons leven.
Mijn vader is op 4 december in Reutlingen overleden en as we speak, is zijn as onderweg naar Hongarije. Dan is hij eindelijk weer thuis. Zijn plekje is op de begraafplaats waar zijn vader ook ligt, die na decennia in het buitenland in 2005 (op 94-jarige leeftijd) óók eindelijk weer thuiskwam. Hij stierf in 2008 in Fertod.
The Slavic Myths van Noah Charney Svetlana Slapšak is een toegankelijke introductie tot de Slavische mythologie. Het boek presenteert Slavische goden en bovennatuurlijke figuren waaronder Perun, de weerwolf en Baba Jaga. De hoofdrol in dit boek krijgt de vampier, het wezen dat geboren werd in de Slavische mythologie. De vampier en de weerwolf blijken nauw met elkaar verbonden wezens met een belangrijke betekenis.
Verrassend ook zijn de parallellen die de auteurs vinden tussen Slavische mythen en klassieke Griekse verhalen én met bekende sprookjes zoals Assepoester. Volgens Charney en Slapšak zou de Slavische mens uit de negende eeuw hun mythen, wezens en goden niet herkend hebben in de vormen die ze vandaag hebben gekregen.
De verhalen verbinden de West-Slaven, met de Oost-Slaven en de Zuid-Slaven in een gebied dat zich uitstreek vanaf de Adriatische zee tot aan de Baltische landen, vanaf de Donau tot aan de Oeral. Een aanzienlijk deel van Europa dus, en daarmee krijgt dit onbekende stuk Europese cultuur en geschiedenis met dit boek een terecht podium.
Op Arte zag ik onlangs een prachtige documentaire over Jakub Józef Orliński (1990), een jonge, energieke Poolse contra-tenor die momenteel de opera-wereld verovert. Dat de naam me niets zei, komt ongetwijfeld door het feit dat ik niet thuis ben in opera en een stem van een contra-tenor al snel wat ongemakkelijk vind. Wat me daarentegen raakte was de wijze waarop deze 24-jarige in het leven staat. Zijn openheid naar de mede-mens, de wijze waarop hij jonge mensen bij de opera-wereld wenst te betrekken, zijn humor, zijn toegankelijkheid, en zijn kwaliteiten als break-dancer. Wat kan deze jongen eigenlijk niet?
Inmiddels is hij ook ontdekt door modebladen en firma’s die zijn gezicht graag willen koppelen aan hun merknaam, dus het is even afwachten hij zijn natuurlijke verschijning weet te behouden. Maar vooralsnog is hij voor mij een Middeneuropees lichtpuntje in deze sombere tijden.
De in 2022 gelanceerde website The Other Europe gaat terug op de gelijknamige zesdelige documentaireserie uit 1987-1988. Daarin doet de Franse politicoloog Jacques Rupnik verslag vanuit de DDR, Tsjechoslowakije, Polen, Hongarije en Roemenië. The other Europe was in twee opzichten opmerkelijk. In weerwil van het cliché van grijze, uniforme Oostblokstaten liet de serie indringend zien hoe verschillend de landen waren. Ook toonde Rupnik – aan de vooravond van de grotendeels vreedzame revoluties die Midden- en Oost-Europa in 1989 zouden overspoelen – hoe het achter het IJzeren Gordijn al broeide en gistte. Op de website zijn de ruim honderd voor de serie gemaakte interviews integraal te bekijken. Bekende dissidenten als Václav Havel, György Konrád en Lech Wałęsa komen aan het woord, maar ook representanten van het regime, zoals de beruchte Oost-Duitse tv-journalist Karl Eduard von Schnitzler. Een prachtige bron voor iedereen die in de laatste fase van het communistische experiment in Europa is geïnteresseerd.
Uitgeverij Pegasus is in Nederland de belangrijkste uitgeverij voor boeken over en uit de brede regio waar we bij Donau over schrijven. De uitgeverij en gespecialiseerde boekhandel op het Singel in Amsterdam zullen bij onze lezers zeker bekend zijn. Twee van de boeken die dit jaar bij Pegasus verschenen: De tatoeage van Maciej Miłkowski (uit het Pools vertaald door Charlotte Pothuizen) en Kinderland van Liliana Corobca (uit het Roemeens vertaald door Jan Willem Bos).
In zes verhalen neemt Miłkowski zijn lezers mee op doldwaze avonturen, die zich voor een groot deel afspelen in de gedachten of herinneringen van zijn hoofdpersonen, waarin mogelijke uitkomsten van het geschetste scenario rondflitsen. Zelf kan ik ontzettend smullen van de vaak grimmige humor en het absurdisme in de verhalen, maar op een serieuzere noot denk ik dat de bundel vooral uitblinkt in het inzicht in de menselijke geest dat Miłkowski aan de dag legt.
In Kinderland portretteert Corobca op aangrijpende wijze drie kinderen die in een dorp op het Moldavische platteland alleen achterblijven omdat hun beide ouders zich gedwongen zagen naar het buitenland te vertrekken om geld te verdienen. De roman is geschreven vanuit het perspectief van de twaalfjarige Cristina, die zich op die veel te prille leeftijd bekommert om haar broertjes, het huishouden en de dieren op hun erf. Een onthullende weergave van een fenomeen waar in Moldavië en Roemenië in feite een hele generatie kinderen mee te maken heeft gehad.
Als aanvulling bij het boek beveel ik dan ook graag Love is not an orange (2022) aan. De film is een compilatie van videobandjes die Moldavische kinderen in de jaren negentig aan hun moeders stuurden, die doorgaans in het kader van de ouderenzorg bij een vreemde in Italië inwoonden.
Op 6 januari is 2024 nog maar net begonnen. ‘Een overbruggingsjaar voor de oorlog in Oekraïne,’ zeggen experts op televisie en in kranten. ‘2025 wordt bepalend.’ Voor de dansers van het United Ukrainian Ballet bestaat er geen tussenjaar. Zij tonen dat Oekraïne voor altijd bestaat in de indrukwekkende balletvoorstelling UKRAINE 4 EVER, samengesteld door Igone de Jongh en Rinus Sprong.
Het collectief van zestig gevluchte Oekraïense balletdansers schittert met de uitvoering van de traditionele Paquita, een hedendaags stuk van de jonge Oekraïense choreograaf Vladislav Detiuchenko en het nieuwe stuk Heroyam Slava, Glorie aan de Helden. De voorstelling eindigt met de traditionele volksdans de Hopak, een ode aan de Oekraïense natie en identiteit. Wanneer de dansers zich in kleurrijke traditionele kleding in rijen op het podium opstellen, klinkt tot slot het Oekraïense volkslied. Voor velen in de zaal klinkt het inmiddels bekend. Trots houden de dansers de blauw-gele vlag vast. ‘Slava Ukraini!’ roepen zij vanaf het podium. ‘Heroyam Slava!’ reageert de zaal.
Voor Oekraïne is 2024 geen overbruggingsjaar. Oekraïne is er voor altijd. UKRAINE 4 EVER.
Deze zomer was ik in de ban van het kuuroord bij Görbergsdorf/Sokołowsko) in Silezië, de plek waar Olga Tokarczuks ‘natuurgeneeskundig griezelverhaal’ Empusion zich afspeelt. Ondanks die ondertitel is haar laatste boek veel meer dan dat. Met vette knipogen naar Thomas Manns Zauberberg en Bruno Schulz’ Sanatorium Clepsydra laat Tokarczuk in een gelaagde vertelling een stoet aan excentriekelingen voorbij trekken.
Er is een bleke student, een stervende kunstschilder, een pensioneigenaar en vooral veel orerende heren die met elkaar uitstapjes in de bossen ondernemen. Wie het werk van Tokarczuk kent zal niet verbaasd zijn dat daar veel meer te vinden is dan dat waarover gesproken wordt. De stem van de aarde, flarden van geschiedenis die niet voorbij is, raadselachtige verbanden, oerdriften en natuurlijk paddenstoelen.
Empusion is misschien niet het beste werk van Tokarczuk. Critici hadden het over personages die bezwijken onder een te zware boodschap, maar voor mij was het een boek dat mij tot ver na de zomer bezig hield. Het maakte meer dan waar wat deze ‘tedere verteller’ over de magische kracht van literatuur in haar opstellen schreef. Ook deze zijn, net als het andere werk van deze Poolse sterschrijver, van harte aanbevolen.
De tentoonstelling This is not the end of the road van Małgorzata Mirga-Tas in het Bonnefanten maakte dit jaar een verpletterende indruk op me. Mirga-Tas (Zakopane, 1978) is een Poolse kunstenaar die behoort tot de Roma-gemeenschap. Ze maakt grote schilderijen van textiel, waarin ze stoffen verwerkt die vaak bijzondere betekenis voor haar hebben (een rok van haar moeder, haar eigen lievelingsjurk, bekijk vooral in het museum het filmpje over het maakproces van haar werken).
Met haar kleurige (al die stoffen!) en glinsterende (al die kralen en pailletten!) werk reflecteert ze op de geschiedenis en identiteit van de Roma vanuit feministisch perspectief. Vrouwen vormen een rode draad in haar oeuvre, haar grote textiele werken creëert ze samen met andere vrouwen. Voor deze tentoonstelling werkte ze ook samen met vrouwen uit de Nederlandse Roma- en Sintigemeenschap.
Overweldigend in het Bonnefanten is de installatie Re-enchanting the World, die in 2022 in het Poolse paviljoen op de Biënnale van Venetië te zien was. Geïnspireerd door Italiaanse fresco’s verbeeldt ze hier, natuurlijk in textiel, de geschiedenis van de Roma, iconische personen uit de Roma-gemeenschap (zoals de dichteres Papusza en Alfreda Markowska, die in de Tweede Wereldoorlog Joodse- en Roma-kinderen van de Holocaust redde), en voorstellingen uit haar eigen dagelijks leven. Gaat dat zien, het kan nog tot 16 februari.
Zodra het alternatieve nachtleven in Belgrado wordt doodverklaard, is het weer springlevend. Het is alleen soms even zoeken waarheen het zich deze keer heeft verplaatst. Zo vond ik mezelf deze herfst terug in een bunker in Novo Beograd, het laat twintigste eeuwse stadsdeel aan de overkant van de Sava. Een atoombunker, verbeterden mijn vrienden me consequent, in het rotsvaste vertrouwen dat die twee meter beton boven ons hoofd het verschil kon maken als De Bom valt. We komen er hopelijk nooit achter.
Onder die twee meter speelde Buzukije Dunavski, een vaste prik in de Belgradose andergraund, maar hij had iets nieuws bij zich: een buzukitaar. Het was een zelfuitgedachte en door een Griekse bouzoukibouwer vervaardigd instrument met twee halzen, waardoor hij er zes dubbele snaren op kwijt kon. Het instrument was kakelvers, dus voor Dunavski was het een wereldprimeur, al kwam ik er later achter dat het ook weer niet de eerste buzukitaar op aarde was. Maar wat hij erop deed had ik niet eerder gehoord. Rebetiko, Griekse vagebondenmuziek van de vroege twintigste eeuw, maar dan in het Servisch. Zulk soort nostalgische crossover wil nog wel eens de plank misslaan, maar daar heeft Dunavski geen last van. De kermende ode aan de lagerwal, de drugs en uitzichtloosheid zit hem en zijn taal als gegoten. Als dit voor jou is, houd dan zijn bandcamp in de gaten, daar komt binnenkort ongetwijfeld meer.
Misschien omdat vluchtelingen uit Oekraïne een andere beschermingsstatus in Europa hebben dan oorlogsvluchtelingen uit andere landen, worden hun oorlogservaringen vaak gescheiden van elkaar verteld. Terwijl er toch zoveel overeenkomsten zijn. In het stripboek Scars of Strength dat voortkomt uit een project van jonge vluchtelingen uit Oekraïne, Syrië, Afghanistan, Iran en Irak, vertellen mensen ieder hun eigen verhaal op hun eigen manier: sommige met veel, zelfs te veel, woorden, anderen slechts met beeld. Gebundeld vertellen ze echter een gezamenlijk verhaal over repressie en geweld, vlucht en verzet.
Verschillende van de verhalen uit Oekraïne beginnen in 2014: een belangrijke herinnering eraan dat de oorlog in Oekraïne al tien jaar duurt. Het is de samenvoeging met verhalen uit Syrië en Afghanistan die laat zien hoe universeel de reacties op oorlog en geweld zijn en hun ijzingwekkende vluchtverhalen via Belarus en Polen laten ook zien hoe geopolitiek verbonden alles uiteindelijk is.
De beste film uit de regio Centraal- en Oost-Europa die ik zag was The Cremator, een Tsjechoslowaakse New Wave film uit 1967, die werd vertoond in KINO Rotterdam en georganiseerd door het Tsjechisch Centrum.
Het meest rampzalige met betrekking tot de cultuur van Centraal- en Oost-Europa in Nederland was tegelijkertijd dat het Tsjechisch Centrum de deuren zal sluiten. Een aderlating!
In de afgelopen twee jaar heeft Donau de poëzie van de regio omarmd, en zo herlas ik veel moois van Herta Müller, Bruno Schulz, Paul Celan en Miklos Radnóti. Ik ben erg benieuwd naar de vertalingen van de Hongaarse dichter Attila Jozsef (1905-1937), die op het moment worden gemaakt door het onvolprezen vertalersduo Orsolya Rethelyi en Arjaan van Nimwegen. Hopelijk kunnen we die in 2025 allemaal lezen. Oudere vertalingen kun je hier lezen. Fascinerende voordracht vind je hier.
Dit jaar ben ik weer een illusie armer. Van oorlogsverslaggeving vanaf de frontlinies wisten we al dat die vaak weinig objectief is en grotendeels afhankelijk van wat leger- en regeringswoordvoerders kwijt willen aan doorgaans embedded journalisten. Maar dat verslaggeving door internationale correspondenten tijdens oorlog vanuit een veilige hoofdstad compleet ge(zelf)censureerd kan zijn, was geheel nieuw voor mij.
Alan Philips, Rusland-kenner en voormalig buitenlandcorrespondent voor Reuters en The Daily Telegraph, beschrijft in The Red Hotel: The Untold Story of Stalin’s Propaganda War hoe het werk van buitenlandse correspondenten tijdens de Tweede Wereldoorlog en jaren daarna onmogelijk werd gemaakt door Soviet-censuur en reisbeperkingen. En hoe diezelfde correspondenten zelf-censuur toepasten en hun werk in dienst stelden van geopolitieke belangen.
Het boek schetst een ontluisterend beeld van hoe correspondenten van o.a. The New York Times, The Times en The Daily Telegraph jarenlang verslag deden van het oostfront en de Soviet Unie onder Stalin zonder het befaamde Hotel Metropol in Moskou te verlaten.
