Houston, We Have a Problem (2016)
Regie: Žiga Virc
Scenario: Boštjan Virc, Žiga Virc
Productie: Studio Virc, Nukleus Film en Sutor Kolonko
Het fantastische verhaal dat Joegoslavië tijdens de Koude Oorlog een geheim ruimtevaartprogramma ontwikkelde, werd in 2012 gelanceerd met een sensationele trailer op youtube. Beelden van president Tito, raketten en een ondergrondse basis worden begeleid door een zware voice-over die vertelt dat Joegoslavië de vergeten derde speler was in de ruimtewedloop tussen de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie. De filmmakers beloven te onthullen hoe Tito het complete Joegoslavische ruimtevaartprogramma in 1961 verkocht aan de Amerikanen en zo president Kennedy in staat stelde om dat zelfde jaar aan te kondigen dat de VS de eerste mens op de maan zou landen.
Recensie door Harm Rudolf Kern
Omdat Houston, We Have a Problem helaas niet in Nederlandse bioscopen vertoond wordt geeft deze recensie een zeer uitgebreide beschrijving van de film. De auteur verschaft bovendien verwijzingen naar publiek beschikbare beelden en documenten die belangrijke rol spelen in de film.
De eerste trailer van Houston, We Have a Problem werd binnen een week door bijna een miljoen mensen bekeken. Met name in voormalig Joegoslavië namen de media het verhaal uiterst serieus. Filmmaker Žiga Virc kreeg uitgebreid de kans om zijn verhaal verder aan te dikken in verschillende interviews. Virc benoemde docudrama als het genre van de film en verkondigde dat het verhaal gebaseerd is op een hypothese die in de film wordt bevestigd met feiten en nieuw archiefmateriaal. De subtiele combinatie van ironie en sensatie bracht velen in verwarring en leidde tot grote nieuwsgierigheid onder zowel overtuigden als sceptici .
Alhoewel de première van de film aanvankelijk werd aangekondigd voor het voorjaar van 2013, duurde het tot mei 2016 voordat Houston, We Have a Problem op het witte doek verscheen. In de verstreken jaren leek alles erop te wijzen dat deze virale youtubesensatie één grote grap was. De filmmakers benadrukken echter dat deze drie jaar lange vertraging noodzakelijk was voor uitgebreid onderzoek in de Joegoslavische archieven.
Tussen fictie en feiten
Het gebruik van archiefmateriaal in Houston, We Have a Problem is inderdaad geweldig. We zien nooit vertoonde beelden van Tito in z’n zwembroek en interviews waarin de Joegoslavische president heerlijk ondeugend uit de hoek komt. De eerste Joegoslavische raket blijkt een varken tot aan de stratosfeer te hebben gelanceerd. Het arme beest overleeft de noodlanding in de Adriatische zee maar draait vervolgens aan het spit in vrolijke beelden van het bezoek van Amerikaanse astronauten aan Joegoslavië. Deze beelden zijn authentiek. De leden van de Apollo 15 missie bezochten daadwerkelijk het Sloveense meer van Bled in 1972 en NASA astronaut David Scott gaf terplekke een interview over de Joegoslavische gastvrijheid en culinaire hoogstandjes.
Filmmaker Žiga Virc toont een meesterlijke beheersing van zijn bronnen. Op doordachte wijze worden originele beelden en geluidsfragmenten gemonteerd in een context die er geen twijfel over laat bestaan dat de ondeugende Tito een niet-functionerend Joegoslavisch ruimtevaartprogramma verkocht aan de naïeve Amerikanen.
Met 2,5 miljard Amerikaanse dollars en hun eigen varkens begonnen de Joegoslaven vervolgens aan de Joegoslavische droom. Deze fantastische geschiedenis wordt verbeeld met flitsende impressies van de Joegoslavische welvaart in de jaren zestig. Razende fabrieken, Adriatische kustvakanties, Westerse popcultuur en Cubaanse sigaren geven overtuigend de indruk dat Joegoslavië inderdaad een buitenaardse creatie van NASA was.
De geschiedenis van Joegoslavië in de jaren zestig laat zich uitstekend lenen voor deze creatieve vertelling. Joegoslavië had een unieke ongeallieerde positie tussen de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie in de Koude Oorlog. Het balanceren tussen Oost en West had tot op zekere hoogte zelfs gevolgen voor de Joegoslavische rol in de ruimtewedloop. Joegoslavische media volgden de Amerikaanse maanlanding op de voet en dat inspireerde onderstaande hommage aan de Apollo 11.
De belangrijkste gevolgen van de Joegoslavische ongeallieerde positie waren echter van economische en politieke aard. Joegoslavië ontving inderdaad economische steun vanuit de Verenigde Staten. Dat had niets met de verkoop van raketten te maken. Een onafhankelijk en stabiel Joegoslavië was van strategisch topbelang voor de Amerikanen. Joegoslavië ontwikkelde een uniek soort Coca-Cola Socialisme waarin oprechte toewijding aan het Marxisme werd gecombineerd met minstens zo oprechte trots op een bijna Westerse levenstandaard.
Deze en andere feiten vormen in Houston, We Have a Problem de basis van een klassieke complottheorie. De film verklaart zelfs hoe president Kennedy werd vermoord door de Joegoslavische geheime dienst. Na de verkoop van het niet-functionerende Joegoslavische ruimtevaartprogramma, verzuren de betrekkingen tussen Kennedy en Tito. Tito wordt op het matje geroepen in Washington en wordt daar bijna vermoord in een aanslag. In een telefoongesprek na afloop nodigt Tito de Amerikaanse president nog uit voor een bezoek aan Joegoslavië maar zo ver komt het niet, vanwege de aanslag op Kennedy die zijn doel wél trof. Wanneer historicus Roger McMillan, de hoofdverteller in Houston, We Have a Problem, gevraagd wordt naar het verband tussen deze gebeurtenissen, antwoordt hij met een grijns, een ongemakkelijke stilte en een suggestieve “no comment”.
Tito’s bezoek aan Kennedy, de moordpoging en het telefoongesprek vonden daadwerkelijk plaats in 1963. Uit de volledige inzage in deze gebeurtenissen blijkt echter dat de bilaterale verhoudingen een stuk beter waren dan de film doet voorkomen. Houston, We Have a Problem zet de complottheorie desalniettemin op intelligente wijze voort. Door de nadruk te leggen op de geheime aard van de hele episode, zorgen de filmmakers ervoor dat de kijker het gebrek aan echt bewijs voor lief neemt.
Zo vindt de overdracht van het complete ruimtevaartprogramma plaats tijdens een staatsbezoek van Tito aan Marokko. Terwijl de kijker beelden van dit staatsbezoek ziet, vertelt de voice-over dat Tito’s bezoek aan Marokko uiteraard een afleidingsmanoeuvre was voor het verborgen laden en lossen van de Joegoslavische technologie in de Amerikaanse basis te Casablanca. Ook worden de beelden van een indrukwekkende ondergrondse vliegbasis in Joegoslavië zo soepel opgevolgd door beelden van Amerikaanse en Russische raketten dat de kijker geen tijd heeft zich af te vragen wat de Joegoslavische gevechtsvliegtuigen met ruimtevaart te maken hebben.
De complottheorie van Žiga Virc schiet uiteindelijk zelfs door in een ironische navolging van reeds bekende en achterhaalde theorieën die de Verenigde Staten verantwoordelijk houden voor de gewelddadige ondergang van Joegoslavië. De Amerikanen zouden zo woedend geweest zijn over de falende Joegoslavische technologie dat zij hun geld terug wilden. Miljarden dollars werden teruggeëist door de Verenigde Staten. President Nixon verklaart per telefoon: “We’ll bomb those Yugoslav bastards right off the earth. I really mean it.” Dit citaat berust op bewuste geschiedvervalsing aangezien het woord “Yugoslav” zorgvuldig is toegevoegd aan een telefoongesprek van Nixon over Vietnam. Het idee van een Amerikaanse samenzwering tegen Joegoslavië houdt bovendien geen stand aangezien het aangeleverde bewijsstuk in feite benadrukt dat de Verenigde Staten een onafhankelijk en stabiel Joegoslavië ondersteunden.
Nooit gebeurd maar toch de waarheid
Al met al blinkt Houston, We Have a Problem uit in creatief en humoristisch gebruik van ware feiten in een onware context. De film schept opzettelijk verwarring met het fictieve ruimtevaartprogramma maar brengt het legendarische verhaal van Joegoslavië steengoed in beeld. Joegoslavië wordt door velen herinnerd om onbezorgde gloriedagen van welvaart, broederschap en eenheid. Voor nieuwe generaties van post-Joegoslaven en Joego-skeptici klinken dat soort memoires in feite net zo onwerkelijk als Joegoslavische ruimtevaart. Houston, We Have a Problem geeft het publiek aldus een kijkje in de onwerkelijke droom die Joegoslavië heet.
De ongekende grimassen van Tito brengen de zaal keer op keer aan het lachen en het begint erop te lijken dat de filmmakers wellicht niet al te serieus genomen willen worden. Maar schijn bedriegt. Houston, We Have a Problem heeft wel degelijk een serieuze boodschap.
Niemand minder dan de Sloveense filosoof Slavoj Žižek brengt deze boodschap onder woorden. Op z’n sokken in een lederen fauteuil vertelt Žižek dat wanneer men ouders vraagt of zij in Sinterklaas geloven, zij uiteraard beweren van niet. Ouders acteren het geloof in Sinterklaas ten behoeve van het geloof van hun kinderen in de Goedheiligman. Maar wanneer men de kinderen vervolgens vraagt of zij in Sinterklaas geloven, blijkt dat zij net zo goed doen alsof om hun ouders tevreden te stellen en cadeaus te ontvangen. Wat volgt is een situatie waarin niemand gelooft maar het geloof toch in stand wordt gehouden.
Zo was het ook tussen de Joegoslaven en de Amerikanen. Het was immers pas echt wonderlijk geweest als de Joegoslavische technologie gewerkt had. Én zo is het met de film zelf. Noch de filmmakers, noch de kijkers geloven echt in het Joegoslavische ruimtevaartprogramma. Toch wordt het geloof behouden om de film vermakelijk te maken. Žižek sluit af met de uitspraak dat het niet eens zo belangrijk is of kijkers voelen dat ze gemanipuleerd worden tijdens de film. Deze film toont namelijk veel meer over onze sociale realiteit. De slotnoot van Houston, We Have a Problem luidt: ook al gebeurde het allemaal niet, het is toch de waarheid.
