De oorlog in Oekraïne plaatst de competitie tussen de EU en Rusland om invloed in Bosnië in een nieuw perspectief. Dat bleek wel bij de recente verkiezingen.
Hoewel vrijwel de volledige aandacht van de Europese Unie (EU) en Rusland nu is gericht op de oorlog in Oekraïne, zullen beide partijen op 2 oktober jl. met een schuin oog hebben gekeken naar de verkiezingen in Bosnië en Herzegovina. De bredere Westelijke Balkan is het strijdtoneel van deze twee partijen met als doel het vergaren van invloed en het verdedigen van onverenigbare strategische belangen.
- Door Niels van der Togt
De EU stuurde in haar beleid tegenover Bosnië en Herzegovina lang aan op politieke en rechtsstatelijke hervormingen. Geopolitieke belangen lijken echter nu een grotere rol te gaan spelen bij het EU integratieproces. Dat blijkt uit het voorstel van de Commissie om Bosnië kandidaat-lidmaatschap te verlenen. Rusland probeert juist een antiwesters geluid te laten horen binnen Bosnië en Herzegovina. Het land heeft nauwe banden met Milorad Dodik, de dominante politicus in één van de twee federale entiteiten van het land, de Servische Republiek. De recent ‘geclaimde’ verkiezingsoverwinning van Dodik van de presidentsverkiezingen binnen de Servische Republiek zal daarom ook hebben geleid tot blijdschap binnen het Kremlin. Deze blijdschap was echter van korte duur omdat de verkiezing nog niet beslecht is. De Bosnische centrale kiescommissie heeft opdracht gegeven tot een volledige hertelling van de stemmen wegens onregelmatigheden tijdens het verkiezingsproces.
De presidentsverkiezingen in de Servische Republiek waren onderdeel van de algemene verkiezingen in Bosnië en Herzegovina, waarbij zowel op federaal niveau als binnen de entiteiten werd gestemd. In de jaren voorafgaand aan de verkiezingen, hebben politici in toenemende mate gebruik gemaakt van retoriek om etnische verdeeldheid te bevorderen, met als gevolg dat de interetnische spanningen alleen maar werden versterkt. Dit heeft nog eens duidelijk gemaakt hoe fragiel de complexe staatsstructuur is die in de Akkoorden van Dayton (het vredesverdrag dat in 1995 een einde maakte aan de Bosnische burgeroorlog) is vastgelegd.
De politieke structuur van Bosnië stamt uit de Vredesakkoorden van Dayton (1995) en is er op gericht de strijdende partijen van de Bosnische burgeroorlog te dwingen samen te werken. Het land werd opgedeeld in twee delen: de Servische Republiek met een bevolking van voornamelijk Bosnische Serviërs en de Bosnische Federatie waar vooral Bosniakken en Bosnische Kroaten leven. Beide delen hebben een eigen president en een vicepresident.
Het vredesakkoord zorgde er tevens voor dat deze drie groepen de macht op het overkoepelende niveau van het land Bosnië en Herzegovina delen. Het presidentschap van het land bestaat uit drie personen, uit elk van deze gemeenschappen één. Boven dit drietal staat de Hoge Vertegenwoordiger van de internationale gemeenschap, momenteel de Duitser Christian Schmidt, die toeziet op de naleving van de Dayton Akkoorden.
Aan de ene kant kan Dayton worden bestempeld als een succes. Het is immers nog altijd vrede. Maar de complexe politieke structuur belemmert het functioneren van de overheid. Zo heeft etnische onenigheid het formeren van een regering voor de Bosnische Federatie, gebaseerd op de verkiezingsuitslag van 2018, verhinderd. Hierdoor bleef de regering die in 2015 was verkozen onder een technisch mandaat aan de macht.
.
In het straatbeeld van Banja Luka (de facto hoofdstad van de Servische Republiek) blijkt de nodige sympathie voor Rusland. Er zijn duidelijke publieke steunbetuigingen voor de oorlog in Oekraïne. Met name het Z-symbool, het herkenningsteken van het Russische leger en propagandasymbool binnen Rusland, is op heel wat muren door de stad te zien. Een enkele keer staat hier ook een kreet bij als ‘leve Rusland’. Daarnaast is er ook steun voor het Russische idee van traditionele waarden. Op verschillende lantaarnpalen zijn stickers aangebracht die aanduiden dat de LGBT-gemeenschap in deze stad niet welkom is. Deze twee publieke manifestaties hebben een antiwesters karakter en verzetten zich tegen het ook door Rusland als zodanig aangeduide ‘Gay Europe’ en tegen steun voor liberale waarden.
Vooral veel moddergooien
Binnen de Servische Republiek waren Milorad Dodik en Jelena Trivic met elkaar verwikkeld in een hevige verkiezingsstrijd om het presidentschap. De SNSD-partij van Dodik, de Alliantie van Onafhankelijke Sociaaldemocraten, is al sinds 2006 aan de macht. Desondanks leek de PDP-partij van Trivic, de Partij van Democratische Vooruitgang, ditmaal een serieuze gooi te kunnen doen naar de macht. Beide presidentskandidaten gebruikten in campagnetijd nationalistische retoriek en de verkiezingsstrijd werd vooral getypeerd door moddergooien naar de concurrent. De echte problemen waar de Servische Republiek voor staat, namelijk de corruptie en het grootschalige vertrek van jonge mensen, sneeuwden onder in deze verkiezingsstrijd. Door het gebrek aan open en inhoudelijk publiek debat was het moeilijk voor de kiezers om een goed geïnformeerde keuze te maken.
De verkiezingsnacht op 2 oktober bleek het startpunt van de nodige chaos rond de presidentsverkiezingen in de Servische Republiek. Na het tellen van 82% van de stemmen riep de Bosnische centrale kiescommissie Dodik uit tot winnaar. Echter ook zijn rivaal Trivic claimde die nacht de overwinning.
Hierop volgde een onrustige week. De PDP van Trivic bracht de volgende ochtend een verklaring uit, waarin werd geopperd dat Dodik verkiezingsfraude zou hebben gepleegd. Diezelfde week volgden demonstraties, georganiseerd door de PDP, in de straten van Banja Luka tegen de ‘gestolen’ verkiezingen. De partij van Trivic eiste een totale hertelling. Op maandag 10 oktober gaf de Bosnische centrale kiescommissie vervolgens opdracht tot een volledige hertelling van de stemmen voor het presidentschap van de Servische Republiek. De chaos lijkt hiermee compleet. Trivic zal voor de hertelling een verschil van ongeveer 30.000 stemmen moeten overbruggen om de verkiezingsoverwinning alsnog over de streep te trekken.
Mocht dat gebeuren, dan is het nog maar de vraag of Dodik bereid zou zijn een verkiezingsnederlaag toe te geven. En ook als Trivic president zou worden bestaat er de mogelijkheid dat Dodik zijn machtspositie binnen de Servische Republiek zal gebruiken om haar autoriteit te ondermijnen.
Strijdtoneel van geopolitieke actoren
De EU is zeer actief binnen de Westelijke Balkan. Met name op economisch en financieel gebied is de EU de voornaamste speler in deze regio. De EU is de grootste handelspartner, investeerder en donor. Het proces van EU integratie van deze regio staat echter stil. Zo is het nog maar de vraag of Bosnië echt voldoende vooruitgang heeft geboekt bij het voldoen aan de voorwaarden voor kandidaat-lidmaatschap.
Het grootste struikelblok blijft de hoge mate van corruptie in het land en het gebrek aan bestrijding ervan. De EU krijgt ook wel het verwijt dat het zelf corruptie in het land in de hand werkt. Het EU beleid zou leiden tot de ontwikkeling van zogenaamde ‘stabilitocracies’, een land dat weliswaar zorgt voor externe stabiliteit, maar waar de binnenlandse politiek schommelt tussen democratisering en autocratie.
Dit is voor de EU een suboptimale uitkomst, maar te streng optreden tegen corruptie in Bosnië brengt het risico met zich mee dat de relatie verslechtert, waardoor andere geopolitieke actoren, zoals Rusland en China, kans krijgen hun invloed te vergroten. De geopolitieke belangen lijken dus prioriteit te krijgen boven het belang van politieke hervormingen binnen Bosnië, zoals ook blijkt uit het advies van de Commissie om Bosnië toch kandidaat-lidmaatschap te verlenen. Het komt daarmee op één lijn te staan met Oekraïne en Moldavië, landen die al eerder dit jaar onder druk van de oorlog plots de uitnodiging kregen om kandidaat-lid te worden.
Het gebrek aan vooruitgang op het gebied van Europese integratie creëert een gevoel van teleurstelling onder de inwoners van Bosnië. Het trage tempo van integratie wordt mede bewerkstelligd door Ruslands rol als ‘verstorende speler’. De primaire doelen van Rusland in de Westelijke Balkan zijn immers het tegengaan van EU- en NAVO-toetreding van de betreffende landen. De strategie die Rusland hanteert om deze geopolitieke doelen te bereiken is vooral om corrupte politici in het zadel te houden. Dit ondermijnt de benodigde hervormingen voor EU-integratie en vertraagt daardoor dit proces. Tevens oefent Rusland invloed uit op het buitenlands beleid van Bosnië. Door het functioneren van de overheid te ondermijnen en interne verdeeldheid te bevorderen, heeft Rusland weten te voorkomen dat Bosnië met de EU optrekt in sancties tegen Rusland.
Rusland maakt in het bijzonder gebruik van de etnische scheidslijnen binnen Bosnië door zich achter Servisch-nationalistische politici te scharen. De politieke structuur van Bosnië, zoals bepaald in de Dayton akkoorden, leidt ertoe dat vele partijen vetorecht hebben waar het gaat om de koers van het land. De voornaamste drie etnische groepen, Bosniakken, Bosnische-Kroaten en Bosnische-Serviërs, kiezen ieder hun eigen president van een driekoppig presidium. Aangezien de drie presidenten tot een consensus over buitenlands beleid moeten komen, kan Rusland via de Bosnische Serviër in het presidium het buitenlands beleid van Bosnië blokkeren.
Milorad Dodik vervulde deze rol de afgelopen jaren. In ruil voor Russische steun droeg hij bij aan het blokkeren van beslissingen over NAVO-toenadering en Bosnische aansluiting bij het EU-sanctiebeleid tegen Rusland. Het Kremlin steunt hiermee een politiek leider die in zijn discours vaak openlijk flirt met het idee van afscheiding van de Servische Republiek van de Bosnische Federatie, wat de interne stabiliteit van het land niet bepaald ten goede komt. Het Kremlin gaf ook zijn steun aan Dodik in zijn streven een eigen Bosnisch-Servisch leger op te richten, wat een schending van de Dayton Akkoorden zou betekenen. Dodik ging twee weken voor de verkiezingen nog op bezoek in Moskou om Poetins zegen te krijgen. Dit signaal toont aan dat Rusland ernaar streeft om zijn invloedrijke en belemmerende rol in de politiek van het land te behouden.
Wat betekent dit voor de nabije toekomst?
Deze verkiezingen hebben nogmaals aangetoond dat de huidige politieke structuur langs etnische lijnen uit de Dayton Akkoorden niet werkt. Etnische verdeeldheid opent de deur voor met name Russische beïnvloeding, waarbij Moskou gretig gebruik maakt van zijn relaties met Servische partners, niet alleen in de Servische Republiek binnen Bosnië, maar ook in Servië zelf.
Het advies van de Europese Commissie om Bosnië toch kandidaat-lidmaatschap toe te kennen kan gezien worden als een vlucht naar voren en een aanmoediging om alsnog de gewenste hervormingen door te voeren. De EU-lidstaten zullen binnenkort over het advies beslissen. Het is niet ondenkbaar dat zij akkoord gaan omdat zij het geopolitieke argument nu ook zwaarder laten meewegen. Hoe dan ook is zo’n vlucht naar voren riskant. In de huidige situatie kan dit betekenen dat Bosnië alsnog jaren in de wachtkamer komt te zitten voor EU-lidmaatschap en dan werkt deze aanmoediging alsnog niet. Zonder aanpassing van de staatsstructuur en politieke wil om corruptie te bestrijden blijft echt lidmaatschap buiten bereik.
Bovendien kan Rusland dan nog altijd gebruik maken van niet alleen interne corrupte structuren, maar kan het ook misbruik blijven maken van inter-etnische tegenstellingen. Stabiele verhoudingen op de Westelijke Balkan raken hiermee steeds verder uit het zicht, zoals deze verkiezingen nogmaals duidelijk hebben gemaakt.
Niels van der Togt is MA-student Russische en Euraziatische Studies aan de Universiteit Leiden. Hij was tijdens de verkiezingen in Bosnië van 2022 verkiezingswaarnemer in Banja Luka namens Silba.
Bronnen: NRC, Volkskrant, ECFR, OSCE, Clingendael, CNN, Balkan Insight, Carnegie Endowment for International Peace, BNR
