Józef Wittlin, Mijn Lwów. Vertaling door Dirk Zijlstra. Uitgeverij Van Oorschot (2024). 87 pagina’s. ISBN 9789028243064. Prijs: € 17,50
Historicus en Donau-medewerker Stefan van der Poel bespreekt Józef Wittlin’s Mój Lwów (Mijn Lwów), een wandeltocht door een verloren stad met schimmen.
Op 1 mei 1946 rondde de schrijver, vertaler, dichter Józef Wittlin (1896-1976) vanuit New York zijn herinneringen aan Lwów af. Hij schreef het verhaal in het Pools onder de titel Mój Lwów (Mijn Lwów). Lwów was de stad waar hij het grootste deel van zijn jeugd had doorgebracht. Hij arriveerde er in 1904 en verliet de stad achttien jaar later weer in 1922. Lwów is het huidige Lviv, tegenwoordig in Oekraïne gelegen, en vroeger beter bekend onder de naam Lemberg. Voor het einde van de Eerste Wereldoorlog lag de stad namelijk in de oostelijke hoek van het Habsburgse Rijk, niet ver van de Russische grens. Het ‘kleine Wenen’, zo werd Lemberg ook wel genoemd. En inderdaad, tot op de huidige dag ademt de stad een Midden-Europese sfeer. Vooral de architectuur doet vermoeden dat je niet ver van Wenen verwijderd bent. Het ziekenhuis, het postkantoor, de universiteit, de marktpleinen: ze hadden niet misstaan in Boedapest, Krakau of Wenen.
Recensie door Stefan van der Poel
Het is tevens een stad waar de Tweede Wereldoorlog diepe sporen heeft nagelaten. De stad zelf bleef vrijwel geheel intact, maar de hele vooroorlogse bevolking is vermoord (Joden) of verdreven (Polen). Na de oorlog trokken er nieuwe bewoners naar Lwów, veelal boeren afkomstig uit het uitgestrekte Oekraïense platteland, naar de ontvolkte stad. Deze demografische verschuiving maakte dat de nieuwe bewoners geen enkele band hadden met de culturele erfenis van de stad. Velen hadden nog nooit eerder een badkamer of toilet gezien en kwamen nu te leven in fraaie Jugendstil-panden. De Habsburgse geschiedenis was voor hen onbekend, de Duits- en Poolstalige archieven waren ontoegankelijk.
Tien jaar geleden verscheen er een prachtig, tweetalig (foto)boek waarin de omgang met deze vreemde erfenis voor de naoorlogse bewoners fraai is beschreven. Het boek draagt de titel Lviv stad van paradoxen/city of paradoxes met bijdragen van onder meer journalist Michiel Driebergen, stedenbouwkundige Kees van Ruyven, filosoof Ruud Meij, en fotograaf Dolph Kessler. (Een foto van Kessler – van het huidige Lviv – is ook in Mijn Lwów opgenomen.) Bladerend in Lviv stad van paradoxen/city of paradoxes waan je je even in Lviv en word je geconfronteerd met de vele paradoxen die de stad oproept.
De zintuiglijke stad
De Joodse Józef Wittlin wist tijdig Europa te verlaten. In 1940 leefde hij met zijn vrouw in Parijs, en via Lissabon wist hij uiteindelijk New York te bereiken. Op het moment van schrijven in 1946 moet Wittlin al geweten hebben dat de Joodse bevolking van Lwów (ruim 30% van de stadsbevolking) grotendeels was uitgemoord en dat de stad nu in handen was van de Sovjets. Op de Conferentie van Jalta in februari 1945 was al besloten dat Lwów niet langer deel zou uitmaken van Polen, maar van de Sovjet-Unie. In zijn sfeertekening van de stad laat Wittlin hier echter weinig over los. Schimmen en verschijningen uit zijn jeugd in Lwów komen naar boven, de latere gruwelen blijven buiten beschouwing. Slechts indirect verwijst hij ernaar wanneer hij bijvoorbeeld schrijft: ‘Als een afschuwelijke bult zijn er op ons geheugen massagraven gegroeid.’ Wellicht was dit boekje juist bedoeld om het geheugen te behoeden voor overwoekering door massagraven. Wittlin herinnert zich liever de rozengeuren van de parken, de geurende bomen wanneer de lenteregen het stof van de bladeren spoelde. Hij registreert, kortom, vooral de zintuiglijke ervaringen die uit zijn herinnering naar boven komen: de houten trappenhuizen die met petroleum werden schoongemaakt, het geknars van een tram die de bocht neemt, de opmerkelijke figuren die de stad bevolkten. En toch lees je door al deze herinneringen heen ook de tragiek van deze stad, een stad die Wittlin vanuit New York beschreef en die hij, dat wist hij, nooit meer zou bezoeken.
Het nawoord is geschreven door de slavist Jan Paul Hinrichs, die in 2008 in de fraaie reeks ‘Literaire steden’ een stedenboek samenstelde onder de titel Lemberg – Lwów – Lviv. Onder de negen schrijvers die hij in dat boek bespreekt, komt ook Wittlin al aan de orde, net als bijvoorbeeld Joseph Roth, die eveneens een deel van zijn jeugd in Lemberg doorbracht. Roth en Wittlin werden zelfs goede vrienden en Wittlin vertaalde verschillende werken van Roth naar het Pools. Het deel dat in Hinrichs boek is gewijd aan Wittlin, draagt de titel ‘Een promenade van schaduwen’. Hij beschrijft Wittlins werk over Lwów als een wandeltocht door een verloren stad. Wittlin keerde in 1946 nog één keer in gedachten terug naar de stad van zijn jeugd zonder daarbij in nostalgie te vervallen. ‘De doden wandelen met de levenden. De doden houden de levenden aan, vragen hun om een vuurtje voor hun sigaret. (..) Een promenade van schimmen. Verbroederd in de dood gaan vijanden gearmd, als vrienden.’
