“De processen waren ondraaglijk. Ik voelde me zo hopeloos. Er was maar één ding dat ik kon doen.” De Russische filmmaker Askold Kurov bezocht het proces in Rusland tegen de Oekraiense filmmaker Oleg Sentsov aanvankelijk als vriend. Maar al snel nam hij zijn camera mee en kwam hij als de documentairemaker die hij ook is. Kurov’s vriend Sentsov werd op 10 mei 2014 op de Krim gearresteerd en aangeklaagd wegens terrorisme. Nu zit hij in Rusland een gevangenisstraf uit van twintig jaar.
Tijdens Sentsov’s proces maakte Kurov een eigen proces door, van bezorgde vriend naar documentairemaker, naar activist. Toen hij zijn camera oppakte, ontwaakte de filmmaker in hem. Maar het voornemen een creatieve documentaire te maken dolf snel het onderspit: “Het moest niet gaan over mijn ambities, maar een middel worden in de internationale campagne. Dat is wat het uiteindelijk is geworden: een campagnefilm. Ik noem mezelf geen activist, maar misschien ben ik het toch.”
Sinds de verschijning in 2017 is zijn film “The Trial”, de hele wereld over gereisd, als deel van de campagne om Sentsovs politieke veroordeling onder de aandacht te brengen. Zo deed de film eind maart ook Den Haag aan, waar het Movies that Matter-festival een speciale vertoning organiseerde ter ere van de verlening van de Sacharovprijs, de mensenrechtenonderscheiding van het Europees Parlement, aan Sentsov in 2018. Askold Kurov kwam ook naar Den Haag en beantwoordde bij de publieke vertoning en een besloten sessie voor filmmakers vragen over zijn film.
Gamer, filmmaker, activist, politiek gevangene
Oleg Sentsov komt in de film en de verhalen van zijn familie en vrienden naar voren als een man die zijn dromen volgt en waarmaakt. Als tiener was hij professioneel gamer. Vervolgens werd hij zakenman, maar hij schreef ook en besloot uiteindelijk zijn computerclub te verkopen om een film te maken over het leven van professionele gamers. Zijn film “Gaamer” ging in 2011 in premiere op het International Film Festival in Rotterdam.
Hij begon aan een volgende film, maar in het najaar van 2013 brak de Majdanrevolutie tegen president Viktor Janoekovitsj uit, waar Sentsov zich volledig op stortte. Hij werd één van de organisatoren van de AutoMajdan: een groep demonstranten die de protesten op het plein van de hoofdstad naar de wegen van het land bracht, evenals naar de residenties van de machthebbers. Toen Majdan in februari 2014 uitliep op een bloedbad en Janoekovitsj vertrok, was voor Sentsov de strijd nog niet voorbij. Kort erna annexeerde Rusland de Krim – het zuidelijke schiereiland waar Sentsov geboren en getogen is.
Sentsov kwam wederom in actie. Hij organiseerde hulp voor Oekraïense militairen die door de bezetting afgesneden geraakt waren van hun land, door hen voedsel en medicijnen te brengen. Maar volgens de Russische autoriteiten deed hij nog iets anders: op 10 mei 2014 werd hij gearresteerd op verdenking van het voornemen aanslagen te plegen op een Leninmonument. Al snel werd hij naar Rusland vervoerd, waar hij berecht zou worden, voornamelijk op basis van bekentenissen van anderen. Eén van hen trok tijdens het proces zijn bekentenis in, omdat die onder fysieke druk verkregen was. Desondanks kreeg Sentsov twintig jaar cel opgelegd.
Kunstenaar en activist in Siberië
Sentsov zit zijn gevangenisstraf uit in het Siberische dorp Labytnangi. Geboren en getogen op de warme Krim, een geliefd Russisch vakantieoord, valt het strenge klimaat hem zwaar. Desondanks geeft Sentsov ook vanuit de gevangenis zijn verschillende identiteiten niet op; zowel kunstzinnig als activistisch blijft hij van zich laten horen. Samen met Kurov werkt hij aan een nieuwe film. Dat is een uitdagend proces, want in de gevangenis mag hij geen bewegend beeld zien. Hij kan de voortgang dus alleen via foto’s en uit de verhalen van Kurov volgen; zijn eigen ideeën geeft hij door via brieven en ontmoetingen met zijn advocaat.
Daarnaast blijft hij activist. Vorig jaar trok hij wereldwijde aandacht door in hongerstaking te gaan. Dit kwam op een gevoelig en bewust gekozen moment: kort voor het WK voetbal in Rusland. Sentsov wilde zo veel mogelijk aandacht genereren voor alle Oekraïense gevangenen in Rusland. Kurov: “Oleg realiseert zich dat hij niet de enige Oekraïense gevangene in Rusland is. Hij probeert het feit dat hij beroemd is te gebruiken om aandacht te krijgen voor hen allemaal.”
Met zijn hongerstaking staat Sentsov in een lange traditie in de regio. Dissidenten in de Sovjet-Unie zetten het middel in als enige vorm van macht over de onderdrukkende staat. Het bekendste voorbeeld is Anatoly Martsjenko, die internationale beroemdheid verkreeg door zijn hongerstaking voor de vrijlating van alle politieke gevangenen in de Sovjet-Unie.
De massale vrijlatingen van politieke gevangen in 1987 zou hij niet meer meemaken. Hij overleed in december 1986 na een hongerstaking van drie maanden. Velen vreesden dat Sentsov Martsjenko’s lot zou gaan delen. Na 145 dagen hongerstaking, die hij met voedingssupplementen zo lang volhield, besloot hij uiteindelijk zelf om te stoppen – nadat de autoriteiten hadden gedreigd door middel van dwangvoeding sowieso een eind aan de actie te maken.
Internationale solidariteit en afwachtendheid
Gedurende de maanden van zijn hongerstaking ontplofte de golf van solidariteit die sinds 2014 geleidelijk op gang gekomen was. Bero Beyer, directeur van het International Film Festival Rotterdam (IFFR), waar Sentsov’s film “Gaamer” in 2011 in premiere ging, ziet hoe breed de steun is voor Sentsov in de filmwereld: “Vrijwel elk filmfestival in de wereld heeft geprobeerd aandacht aan zijn situatie te besteden.”
Inderdaad, wie zoekt onder de hashtag #FreeSentsov, ziet filmfestivals overal ter wereld aandacht aan Sentsov besteden. In Nederland maakte het IFFR vorig jaar “Gaamer” online beschikbaar, waarbij de opbrengst naar Senstov’s campagne zou gaan. Ook op het Movies that Matter festival werd de vertoning begeleid door oproepen tot actie. In de film “The Trial” komen vele bekende regisseurs aan het woord die oproepen Sentsov vrij te laten. De film is daarmee een weerspiegeling van de campagne, maar wakkert de campagne ook verder aan. Film is een toepasselijk medium om aandacht te vragen voor een gevangen filmmaker en een heel krachtig middel: “Als je ergens over hoort op het nieuws of leest in de krant blijft het abstract, maar door film wordt het echt. Je kunt je inleven”, aldus Kurov.
Dat is inderdaad wat “The Trial” doet, het maakt van Oleg Sentsov een man van vlees en bloed. Iemand die ambitieus is, en koppig, en van zijn kinderen houdt – en die tot twintig jaar gevangenisstraf veroordeeld wordt. Dankzij de film hebben duizenden mensen overal ter wereld kennis gemaakt met Sentsov: “Ik ken veel verhalen van mensen die nadat ze de film gezien hebben actief zijn geworden in de campagne,” zegt Kurov, “De film kan misschien niet de situatie veranderen op wereldniveau, maar het kan individuen veranderen die misschien wel invloed kunnen hebben.”
Hoewel de eerste bekende filmmakers al een maand na zijn arrestatie een open brief ondertekenden, kwam de grote golf pas op gang tijdens zijn hongerstaking – toen hij al vier jaar vast zat. De solidariteit breidde zich uit tot voorbij directe collega’s: Parijs riep Sentsov uit tot ereburger, verschillende parlementen en regeringen riepen op tot zijn vrijlating en Sentsov kreeg de Sacharovprijs toegekend. In dat opzicht was de hongerstaking succesvol, maar het gewenste resultaat bleef uit: niet alleen Sentsov, maar alle Oekraïense gevangenen zitten nog steeds vast. Of ze vrij komen, wordt maar door een persoon bepaald, aldus Kurov: Vladimir Poetin.
Dit gebrek aan resultaat verleidt Vasyl Cherepanyn, directeur van het Visual Culture Research Center in Kiev en op dit moment in residentie in het Haagse kunstcentrum Stroom, tot kritische bespiegelingen. Hij is minder euforisch over de golf van solidariteit die teweeg is gebracht: “Sentsov zit nog steeds vast, dus blijkbaar is het niet voldoende. Is dit echte solidariteit of een modegril?” De Europese Unie heeft te lang toegekeken, vindt Cherepanyn. Hij concludeert dat er blijkbaar eerst EU-burgers moesten doodgaan – in de MH17 crash in juli 2014 – voordat men echt wakker werd. Cherepanyn roept de EU op om voor Sentsov op de bres te springen alsof hij een EU-burger is. Ook Kurov vindt dat er meer had kunnen en moeten gebeuren. Zeker tijdens het WK waren er ingangen geweest die onbenut zijn gebleven.
Cherepanyn noemt Sentsov “de laatste overgebleven revolutionair” na de Majdanrevolutie van vijf jaar geleden. Met zijn morele koppigheid en uithoudingsvermogen is Sentsov voor hem het tegenovergestelde van de corruptie en straffeloosheid die in Oekraïne na Majdan nog steeds te weinig is aangepakt, ondanks alle hoop en beloftes van vijf jaar geleden.
“De gevaarlijkste man van Rusland”
De strijd is nog lang niet gestreden. Niet alleen zitten Sentsov en alle gevangenen voor wie hij in actie kwam nog vast, er komen er meer bij. De dag na de filmvertoning in Den Haag, werden op de Krim meer dan twintig Krimtataren opgepakt op verdenking van terrorisme. Binnen enkele dagen werden ze naar Rusland vervoerd: voor Rusland een simpel binnenlands gevangenenvervoer, maar internationaal humanitair recht verbiedt het verplaatsen van gevangenen uit bezet gebied naar het eigen territorium – een bepaling die ook in Senstov’s zaak werd overtreden.
Rusland vierde onlangs feestelijk vijf jaar inlijving van de Krim. Ondertussen neemt de onderdrukking toe van de bewoners op de Krim die loyaal willen blijven aan Oekraïne, in het bijzonder de Krimtataren die in Stalins tijd van hun eigen schiereiland verbannen werden.
Dat het verzet zich echter niet beperkt tot Krimtataren en Oekraïeners toont Sentsov. Tijdens zijn proces benadrukte hij dat hij etnisch Russisch is, maar dat hij altijd Oekraïens staatsburger is geweest. Hij sprak zich duidelijk uit tegen pogingen van de Russische staat om hem, net als alle andere burgers van de Krim, te beschouwen als Russisch burger en het Oekraïense staatsburgerschap af te nemen. Juist deze positie als bekende Rus van de Krim maakt het voor Poetin zo moeilijk om hem vrij te laten: “Sentsov is de gevaarlijkste man in Rusland op dit moment,” aldus Cherepanyn, “hij is de belichaming van het geopolitieke probleem Krim.”
