Het Estse Narva is de meest Russische stad van de Europese Unie. Maar sinds Ruslands invasie in Oekraïne is het contact met Rusland steeds ingewikkelder geworden en lijkt het grote buurland verder weg dan ooit. Een reportage door Bram Jongejan.
Het Estse Narva is de meest Russische stad van de Europese Unie. Van de inwoners heeft meer dan 95 procent het Russisch als eerste taal en hebben veel mensen een Russische achtergrond. Gelegen in het meest oostelijke puntje van Estland, ligt het precies tussen de Estse hoofdstad Tallinn en het veel grotere Russische Sint Petersburg in. Beide steden zijn met een rit oostwaarts of westwaarts vanaf Narva in twee en een half uur rijden te bereiken.
Tekst en foto’s: Bram Jongejan
Maar sinds Ruslands invasie in Oekraïne is het contact met Rusland steeds ingewikkelder geworden en lijkt het grote buurland verder weg dan ooit. Dit vraagt van de inwoners van Narva een sterkere integratie in- en oriëntatie op Estland, het Ests en Europa. Hoe ervaren de inwoners van Narva deze veranderingen en wat zijn de gevolgen voor de stad?
’’Het is hier niet zwart-wit, maar blauw-zwart-wit’’
‘Hier op school beginnen wij een les niet met de vraag: ‘‘Steek je hand op als je Russisch bent!’’ zegt een docent op het Ests Gymnasium in Narva. Het is de enige school in de stad waar volledig in het Ests wordt lesgegeven. ’Bij ons in Narva is het niet zwart-wit’ legt de docent verder uit. Zij bekritiseert daarmee de houding van de Estse overheid tegenover Rusland die grote gevolgen heeft voor haar stad. ‘Het is hier niet zwart-wit, maar blauw-zwart-wit,’ voegt zij daar lachend aan toe, verwijzend naar de kleuren van de vlag van Estland. De vlag staat symbool voor de Estse toekomst van de stad. Toch spreken de leerlingen op de gang onderling vooral Russisch en voelen veel mensen zich nog steeds verbonden met Rusland dat letterlijk naast de deur ligt. Voor de oorlog was er veel contact met de overkant, maar nu wordt dat steeds minder.
Russisch én Ests
Niet ver van de school staat een onopvallend gebouw met boven de deur Narva Noortekeskus. Ests voor Narva Jeugdcentrum, maar achter de voordeur spreek men Russisch. Onderdeel van dit centrum is het Jongerenparlement dat zich inzet voor de stad. Met 31 leden is het een afspiegeling van het echte parlement van Narva. ‘Ons doel is om jonge mensen een kans te geven om deel te nemen aan de lokale gemeenschap en samen te werken met andere jongerenorganisaties’, legt Tanja uit. Tanja is de voorzitter van het parlement en geboren en getogen in Narva. Ze is halverwege de twintig en ook haar eerste taal is het Russisch. Trots, maar in hakkelend Engels, begint zij te vertellen over haar werkzaamheden: ‘Onze projecten gaan bijvoorbeeld over mentale gezondheid of over het schoonhouden van de omgeving na het smelten van de sneeuw. Ook worden er taalcursussen Ests aangeboden.
Die taalcursussen zijn hard nodig. Dat men in Narva Russisch spreekt is voor de jeugd om verschillende redenen problematisch, legt Tanja uit. ‘Daardoor willen en kunnen mensen niet in het Ests werken. Dit is een van de redenen dat dit gebied economisch gezien achtergesteld is. Zelfs als je werk online vindt, moet je Ests spreken. Mensen gaan daarom weg waardoor de stad krimpt.’ Dat het Russisch weinig kansen biedt, wordt ook onderkend door de Estse overheid die in een nieuwe wet met strengere taaleisen kwam. Volgens de wet zullen kleuterscholen en de jongste groepen in het basisonderwijs als eerste overstappen naar Eststalig onderwijs in het schooljaar 2024-2025. In het voortgezet onderwijs kan tussen 2024 en 2030 maximaal 40 procent van het onderwijs in een andere taal dan het Ests worden aangeboden. Tanja twijfelt of deze maatregelen wel realistisch zijn en ziet dat er veel onrust en stress door is ontstaan.
‘’Ze willen hun kinderen een glorieuze toekomst in het Ests geven’’
Verderop op het Ests Gymnasium zijn ze er trots op dat zij als enige school in Narva volledig in het Ests lesgeven. Schoolvertegenwoordiger Martin geeft een rondleiding. Martin komt zelf niet uit Narva maar uit Tartu, de tweede stad van Estland. Ests in zijn eerste taal en hij is actief in de culturele sector in Narva, ter bevordering van de Estse cultuur. Met enthousiasme laat hij de bibliotheek zien. ’Zoals je ziet zijn alle boeken in het Ests en is het vormgegeven als een open plaats met veel glas en zithoeken. Dat vertegenwoordigt onze manier van denken’ zegt hij in foutloos Engels. Die open manier richt zich met name op Estland en Europa, zoals de vlaggen voor het gebouw aantonen. Voor het gebouw staat ook een standbeeld dat De Sprong van Ontwikkeling heet. Het vertegenwoordigt de Estse koers van de school. ‘Dit is voor veel ouders de hoofdreden hun kinderen naar deze school te sturen. Ze willen hun kinderen een glorieuze toekomst in het Ests geven. Je hebt meer kansen in het Ests’ vertelt Martin.
Grensstad
Het ruim 50.000 inwoners tellende Narva wordt door de gelijknamige rivier afgescheiden van het Russische Ivangorod, met ongeveer 10.000 inwoners een stuk kleiner. Wie langs de rivier over de boulevard wandelt met uitzicht op Rusland, wordt via vele projectborden eraan herinnerd dat deze boulevard met Europees geld is aangelegd. Met de slogan Europe starts here laat het stadsbestuur zien waar Europa begint, maar dus ook waar Rusland eindigt. Enkel een brug verbindt beide landen.
Maar vanwege door Rusland aangekondigde werkzaamheden is sinds 1 februari 2024 de brug gesloten voor voertuigen. Nu kunnen alleen voetgangers nog mondjesmaat via deze brug de grens passeren, mits zij over een geldig Russisch visum beschikken. Elders in het land is de grens nog wel open voor verkeer, maar de Estse autoriteiten adviseren – ook wanneer je in het bezit bent van een geldig Russisch visum – niet naar het buurland te reizen. Ook niet voor familiebezoek. Grensovergangen kunnen plotseling worden gesloten door Rusland, maar ook door Estland. Bijvoorbeeld wanneer Rusland migranten de grens overduwt. Het contact met Rusland wordt zo steeds minder.
Bij het Jongerenparlement is dit reden tot somberheid. ‘Er is geen interactie meer met Rusland vanwege de steeds meer gesloten grens. Voor de oorlog hadden wij veel contact en organiseerden we uitwisseling met scholen in Sint-Petersburg, waarvoor je net zo lang in de auto zit als voor een rit naar Tallinn.’ Tanja betreurt het strengere grensbeleid en het verbreken van de banden met Rusland. ‘Jonge mensen mogen niet lijden onder dit soort beslissingen, er is niks mis met het organiseren van uitwisselingen met Russen. Er kwamen hier ook veel jonge Russen studeren. Toen de oorlog begon zijn zij teruggestuurd naar Rusland en hebben zij hun studie niet kunnen afmaken.’ Andersom kunnen mensen door deze maatregelen ook niet meer makkelijk naar Rusland reizen waar veel inwoners van Narva vrienden of familie hebben. ‘Onze schoonmaakster kan haar zieke ouders niet meer bezoeken.’
‘’Het is een debat dat typisch is voor onze stad, maar ook een debat dat niet wordt gevoerd’’
Het Ests Gymnasium richt zich duidelijk niet op Rusland en een groot deel van het personeel draagt een speldje met de Estse vlag. Toch is de situatie binnen het gebouw ingewikkeld, vertelt Martin. ‘Mensen hebben het gevoel te moeten kiezen, hebben familie aan beide kanten van de grens en op school wordt er weinig over gesproken.’ Vanuit het stadsbestuur is wel het initiatief genomen dit gesprek te voeren. Verspreid door het gebouw hangen posters met vragen die gaan over taal, de natie en het behoren tot een bepaald land. ’Het is een lokaal project om mensen te laten nadenken. Het is een debat dat typisch is voor onze stad, maar ook een debat dat niet wordt gevoerd.’
Russificatie
Estland was in de achttiende en negentiende eeuw onderdeel van het Russische Rijk, maar in de nasleep van de Russische Revolutie van 1917 wist Estland zich in 1918 onafhankelijk te verklaren. Dit was van korte duur en als gevolg van het Molotov-Ribbentrop Pact werd de jonge parlementaire republiek in 1939 ingelijfd door de Sovjet-Unie. Inmiddels was de Tweede Wereldoorlog uitgebroken en veroverde het Duitse leger Estland, totdat de Sovjet-Unie in 1944 het Duitse leger versloeg om vervolgens Estland opnieuw te bezetten. Narva, dat vanwege de oorlog zo goed als volledig in puin lag, werd onderdeel van de Estse Socialistische Sovjetrepubliek. Een tijd van wederopbouw brak aan. De nieuwe machthebber maakte van Narva een belangrijke producent van textiel, meubels, schalieolie en staal. Deze groeiende industrie trok veel arbeiders aan uit de rest van de Sovjet-Unie, waardoor de oorspronkelijk bevolking bijna volledig is vervangen en gerussificeerd.
Wie in Narva rondloopt kan deze groei van de stad aflezen aan de woonblokken, als de groeiringen van een boom. De typische bakstenen Stalinka gebouwen – uit de tijd van Stalin – vormen de kern van de stad. Ook het gebouw van het Ests Gymnasium stamt uit die tijd. De tweede ring gebouwen komt uit de late jaren 50 en begin jaren 60 en wordt Chroesjtsjovka genoemd. Dit verwijst naar de kenmerkende vijf verdiepingen tellende gebouwen, die zijn neergezet tijdens de regeerperiode van Nikita Chroesjtsjov. Hij volgde Stalin op als leider van de Sovjet-Unie. In de jaren 60 en 70 kwamen de veel hogere Brezjnevka gebouwen. Deze uit betonnen panelen opgetrokken flats zijn vernoemd naar Leonid Brezjnev die Chroesjtsjov opvolgde. De stad groeide op deze manier flink en vlak na de val van de Sovjet-Unie begin jaren 90, woonden er in Narva ruim 80.000 mensen. Dat aantal is teruggelopen naar ruim 50.000 inwoners.
Na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie veranderde de rivier tussen Narva en Ivangorod van een binnengrens in een buitengrens. Zonder te verhuizen werden al deze mensen onderdeel van een voor hen vaak vreemd land en moesten zij zich aanpassen aan de Estste cultuur en de taal leren.
Langzame leegloop
Bij het Jongerenparlement zien ze het somber in. ‘Er is hier geen werk en de salarissen liggen laag. Veel van de oude economische activiteit is gesloten. De jeugd is ook niet geïnteresseerd in dat type werk. Banen in de medische wereld of de ICT zijn veel populairder. Het enige werk dat je hier kunt doen is lesgeven of werken in een kinderdagverblijf of in een winkel.’ Tanja hoopt dat het stoppen van de oorlog de economische situatie in Narva gaat verbeteren en dat de jeugd weer terugkeert.
Maar het lijkt tegen beter weten in. Narva is door de migratie in de Sovjettijd sterk vergrijst en de jonge mensen vertrekken vaak naar andere delen van Europa. ‘Zij spreken goed Engels en werken op die manier online voor een Europese organisatie. Veel jonge mensen gaan ook liever naar Tallinn om te studeren en komen niet meer terug.’
Op het Ests Gymnasium gebeurt hetzelfde. ‘De school krimpt’, zegt Martin. ‘We hebben nu nog maar 360 leerlingen. Ondanks dat wij in het Ests lesgeven en docenten hier anderhalf keer zoveel betaald krijgen om personeel aan te trekken. ‘Ook ik ben vanuit Tartu hier naartoe gekomen.’ Maar of het tij nog te keren valt betwijfelt hij. ‘Er zijn hier vorig jaar maar 250 baby’s geboren.’ De krimp van Narva zet zo onverminderd door. Tanja ziet hetzelfde gebeuren, maar wel met een kleine nuancering: ‘Er zijn vorig jaar nog wel 110 nieuwe inwoners bijgekomen. Zij zijn vanuit Marioepol via Rusland naar Narva gevlucht. Ze kunnen hier namelijk gewoon Russisch blijven spreken.’
