Waarin een klein land groot kan zijn. Tsjechen staan vooral bekend om hun liefde voor bier, maar door een recent schandaal rondom met methanol aangelengde alcohol -met 31 doden en tientallen zwaargewonden als gevolg- is de illegale handel in sterke drank in de schijnwerpers komen te staan.
door Filip Bloem
Voor het verkopen van alcohol is in Tsjechië geen aparte vergunning vereist, wat betekent dat iedereen die in het bezit is van een vergunning om levensmiddelen te verkopen ook sterke drank in de schappen mag hebben. Die liberale houding heeft geleid tot de verkoop van sterke drank in supermarkten, drogisten, krantenkiosken en tot voor Nederlandse begrippen bizarre aanbiedingen bij tankstations als: ‘bij minimaal twintig liter benzine twee blikjes bier gratis’. Controle is er nauwelijks.
Meer regels
Ondernemers staan normaal gesproken niet te juichen bij nieuwe regelgeving. Toch dringt de Tsjechische Unie van producenten en importeurs van sterke drank al tijden aan op strenger toezicht op het stoken van sterke drank. Geen wonder: naar schatting twintig procent van alle in Tsjechië verkochte sterke drank is illegaal gestookt. Dat voelen de drankproducenten in hun portemonnee, net als de overheid, die een enorm bedrag aan belastinginkomsten misloopt.
Bestrijding van de illegale drankhandel wordt bemoeilijkt doordat het illegaal stoken van drank twee jaar geleden uit het strafrecht is gehaald. Opsporing ervan is daarom een taak van de douane, die veel minder middelen tot haar beschikking heeft dan de politie en bijvoorbeeld geen gebruik mag maken van afluisterapparatuur.
Grote drankproducenten zoals Becherovka, het nationale Tsjechische likeurtje, dringen nu aan op effectievere controles. Zij zijn al sinds de toetreding van Tsjechië tot de EU verplicht tot in detail bij te houden waar ze hun grondstoffen vandaan halen en al hun producten door gecertificeerde laboratoria te laten controleren. Letterlijk elke fles moet getraceerd kunnen worden. Kleine drankproducenten, die een lawine aan nieuwe regelgeving op zich af zien komen, zijn een stuk minder enthousiast maar lijken het pleit nu te verliezen.
Antivries met een luchtje
Nieuwe regels zijn echter niet altijd de oplossing. Een onderbelicht aspect van de methanolcrisis is dat EU-regelgeving op een indirecte manier heeft bijgedragen aan deze affaire. Methanol is namelijk vooral bekend als grondstof voor antivries. Tot voor kort mocht dat in Tsjechië alleen gemaakt worden op basis van ethanol, in feite gewone alcohol. Maar op last van Brussel kan daar sinds twee jaar ook het giftige, maar goedkopere methanol voor worden gebruikt. Dat was goed nieuws voor het hoofd van de inmiddels opgerolde bende die de vervuilde sterke drank op de markt bracht. Als handelaar in onderhoudsproducten voor auto’s kon hij dankzij deze wetswijziging gemakkelijk aan grote hoeveelheden methanol komen. Daar werd wodka en rum mee gestookt die met vervalste etiketten in de winkels kwam. In kleine doses levert methanol geen blijvende schade op, maar door een fout bij het aanlengen kwamen er grote partijen in de handel met maar liefst 50% methanol –een dodelijke hoeveelheid.
Onwil of onmacht?
Hoe nu verder? Jiři Pehe, politiek commentator van linkse snit, ziet in het alcoholschandaal een gevolg van het vrije marktfundamentalisme dat de toon aangeeft in de Tsjechische politiek. In een column verwijst Pehe naar het boek Budování státu (Het bouwen van een staat), een klassieker uit de jaren dertig waarin de journalist Ferdinand Peroutka beschrijft hoe na de Eerste Wereldoorlog het net onafhankelijke Tsjechoslowakije werd opgebouwd. Volgens Pehe heeft het Tsjechische politieke establishment van na 1989 zich geconcentreerd op het bouwen van een markteconomie in plaats van een staat. Na ruim veertig jaar communisme zit de weerzin tegen staatsbemoeienis bijzonder diep en gaan vele politici er ten onrechte van uit dat de vrije markt het antwoord op alle problemen is. Het gevolg is een zwakke staat die niet bij machte is de naleving van zijn eigen wetten af te dwingen.
Volgens het liberale tijdschrift Respekt is er eerder sprake van onwil dan van onmacht bij de Tsjechische overheid. Respekt wijst op een onlangs aangenomen wet die het kraamzusters op straffe van maximaal een miljoen kronen (circa veertigduizend euro) boete verbiedt te assisteren bij de in Tsjechië niet toegestane thuisbevallingen. Kennelijk is de Tsjechische overheid wel degelijk in staat hard op te treden, concludeert het tijdschrift. Maar in het geval van drank bestond er nu eenmaal lange tijd consensus dat de overheid zich daar zo min mogelijk mee diende te bemoeien.
Toch is nu ook de Tsjechische politiek wel duidelijk dat er iets moet gebeuren. In september nam de huidige regering de ongekende stap om de verkoop van alle sterke drank te verbieden zo lang er bijna dagelijks doden vielen. Deze prohibice duurde uiteindelijk twee weken en nu wordt er nagedacht over nieuwe stappen om toekomstige drama’s te voorkomen. Zo moet het toezicht op de productie, distributie en verkoop van alle levensmiddelen en alcoholische dranken voortaan onder één ministerie komen te vallen, en niet langer verdeeld worden over de ministeries van landbouw en gezondheidszorg. Dat blijkt echter gemakkelijker gezegd dan gedaan, want de betrokken ministers kunnen het vooralsnog niet eens worden over welk ministerie daar zeggenschap over moet krijgen. Terwijl deze bureaucratische loopgravenoorlog wordt uitgevochten is de Tsjechische politie nog naarstig op zoek naar met methanol aangelengde sterke drank. In het illegale circuit zijn naar schatting nog duizenden liters in omloop.
