De derde editie van het talentontwikkelingsprogramma CELA (Connecting Emerging Literary Artists) is van start gegaan. Literaire organisaties uit elf Europese landen werken samen om jonge schrijvers en vertalers een platform te bieden, teksten te vertalen, en ze op te leiden tot literaire professional. Sinds deze editie doet ook Book Arsenal uit Kyiv mee. In het kader van het project verschijnen er in het Nederlands nieuwe verhalen en fragmenten van onder andere drie jonge Oekraïense schrijvers.
‘Het lijkt misschien gekkenwerk,’ zegt Yulia Kozlovets over het organiseren van een literair festival in oorlogstijd. Droog vertelt ze over de gevaren en mogelijke problemen voor het International Book Arsenal Festival in Kyiv: een drone-aanval of raketinslag, stroomuitval, aanhoudend luchtalarm, last-minute-afzeggingen vanwege de oorlogssituatie. ‘Maar we moeten het doen’, besluit Kozlovets, en kijkt indringend naar de zaal vol schrijvers en vertalers die zijn samengekomen in Turijn. Het festival gaat door, en CELA doet mee.
Door Charlotte van Rooden
De CELA-partnerorganisaties selecteren op nationaal niveau schrijvers en vertalers. Van elk van de schrijvers wordt een fragment of kort verhaal vertaald in elke andere taal van het project. Deze teksten vormen nu al een bibliotheek van kersverse Europese verhalen en stemmen. Een van de expliciete doelstellingen van CELA is om de ‘kleinere’ boekenmarkten sterker met elkaar te verbinden, waardoor het huidige monopolie van Engelse of Amerikaanse boeken in vertaling op de Europese markt wordt gediversifieerd.
Binnenkort krijgt deze bibliotheek er weer ruim driehonderd teksten bij [zie kader]. Voor het eerst met stemmen uit Oekraïne. ‘Je kunt alle antwoorden vinden in de literatuur. Met CELA maken we een panoramisch plaatje van individuele, unieke stemmen op het continent,’ zegt Oleksandra Laktionova, vertaalster Spaans-Oekraïens. In Turijn kwamen alle nieuwe deelnemers voor het eerst samen. ‘Alle mogelijke vakjes worden gerepresenteerd,’ vertelt Roman Nesterenco, vertaler Oekraïens: ‘jong/oud, schrijver/vertaler, vertaler-schrijver, alternatief/traditioneel, beginneling/gevorderde. Het is alsof je een schatkist opent.’
De wereldwijde geopolitieke trend is duidelijk: bondgenootschappen en eendracht staan onder druk. Projecten als CELA brengen landen juist samen. De deelname van Oekraïne komt dan ook op een belangrijk moment. ‘CELA geeft ons de kans om te laten zien dat Oekraïne zich niet laat isoleren,’ stelt Laktionova: ‘We zijn niet zomaar aan het overleven: we groeien.’
Cultuur ten tijde van oorlog
Rusland bedreigt niet alleen het land en haar inwoners, maar ook de Oekraïense taal en cultuur. Bibliotheken, musea en cultureel erfgoed zijn gericht doelwit van bombardementen en vernieling. ‘Op de eerste dag dat Cherson, mijn stad, werd ingenomen,’ vertelt Laktionova, ‘zijn de soldaten naar de bibliotheek gegaan en hebben de boeken verbrand. Dat klinkt toch onmogelijk, als iets uit andere tijden?’
De onderdrukking van de Oekraïense cultuur en taal is niets nieuws. Russisch imperialisme, van het tsarenrijk tot de Sovjet-Unie, onderdrukte de Oekraïense identiteit. Publicaties in maar ook vertalingen uit het Oekraïens werden beperkt. Nadat Oekraïne in 1991 onafhankelijk werd, benaderden buitenstaanders het nog vaak via de lens van Moskou. Roman Nesterenco kan het niet vaak genoeg zeggen: ‘Tot 2022 waren er slechts drie of vier boeken ooit rechtstreeks uit het Oekraïens in het Nederlands vertaald, dus niet via het Russisch. In 2022 kwamen er weliswaar vier of vijf bij, maar het is dus een taal en een literatuur die heel lang niet zijn weg heeft kunnen vinden naar de Nederlandse lezer.’
‘Ik moet nog altijd aan de lopende band uitleggen dat het Oekraïens een andere taal is dan het Russisch, dat Oekraïne zijn eigen cultuur heeft, en dat Rusland dat verschil al driehonderd jaar probeert te vernietigen,’ zucht CELA-auteur Myroslav Lajoek. ‘Zelfs hoogopgeleide, slimme mensen vallen ten prooi aan Russische propaganda, omdat die overal doorwerkt.’ Volgens Lajoek was Oekraïne lange tijd een grote witte vlek op de Europese kaart en draagt de Oekraïense literatuur eraan bij die witte vlek in te kleuren.
Oekraïense deelname aan CELA
Voor 2022 had Lajoek drie romans en drie poëziebundels gepubliceerd. Sinds de grootschalige invasie heeft hij zich opnieuw uitgevonden als schrijver van non-fictie en literaire reportage. Hij schreef een boek over de slag om Bachmoet met het doel bij te dragen aan het vastleggen van de oorlog. Het eerste deel bestaat uit korte scènes en ontmoetingen met mensen in de stad, voor de inname, het tweede deel bestaat uit essays en overpeinzingen achteraf. ‘We denken wel dat alles duidelijk en zichtbaar is, omdat alles online staat, maar dat is niet zo.’ Als auteur, stelt hij, deel je je eigen verhaal, maar als non-fictie-auteur kan hij nu ook het verhaal van zijn land delen.
In Turijn heeft Lajoek alle tien de CELA-vertalers van een fragment uit zijn boek ontmoet. Jonge, ambitieuze mensen, ziet hij, en ‘goede vrienden van Oekraïne’. Als vertaler uit en naar een zogenaamd ‘kleine’ taal ben je niet alleen vertaler, maar ook ambassadeur en agent in één. De CELA-vertalers gaan in de komende periode in alle andere deelnemende landen de boeken van de drie geselecteerde Oekraïense schrijvers pitchen. De hoop is dat het project op deze manier ook fysieke boeken oplevert, die volgens de schrijver veel langer doorwerken dan artikelen of online nieuwsberichten. ‘Als je een boek leest, raak je emotioneel sterker betrokken.’ Wellicht dragen de boeken bij aan een bredere erkenning van de dreiging vanuit Rusland voor het hele continent, stelt Lajoek.
Laktionova omschrijft het vertalen en de kans die ze daar onder andere dankzij CELA voor krijgt als manier om met de situatie om te gaan. Er is elke dag slecht nieuws en het stroomt live binnen op haar telefoon. ‘Ik kijk naar foto’s en beelden uit mijn geboortestad en ik herken niets meer.’ Dan is het moeilijk om je te concentreren op de tekst die voor je ligt. Volgens haar kunnen de jonge literaire makers, als ze dat tóch doen, laten zien en zelf ook voelen dat ze er nog zijn.
Vertalingen in het Oekraïens uit andere talen zijn net zo goed verzet tegen de onderdrukking van de cultuur. Sinds 2022 zijn er volgens Laktionova meer vertalers naar het Oekraïens bij gekomen, en worden er nieuwe uitgeverijen opgericht die bereid zijn risico’s te nemen om nieuwe vertalingen te publiceren. ‘Ik hoop dat ik de experimentele tekst van een van de Spaanse CELA-schrijvers kan publiceren en ik denk dat er ondanks alle risico’s nu wel het lef is om dat te doen – al is zelfs drukken op het moment gevaarlijk.’ Bij een raketaanval op de grootste drukkerij in Charkiv vielen in 2024 zeven doden en verbrandden 50.000 boeken.
Uiteraard gaan niet alle teksten van Oekraïense schrijvers over de oorlog. ‘Maar oorlog is onderdeel geworden van onze identiteit, we kunnen er niet aan ontkomen, en dat zouden we ook niet moeten proberen,’ zegt Lajoek. Anastasia Levkova schreef een boek over de uitbreiding van de Russische invloed op de Krim tot aan de annexatie van het schiereiland door de Russen, en Jevhenija Koeznjetsova schreef een ‘warm en knus Oekraïens kerstverhaal’, zo legt Nesterenco uit, maar het speelt zich af in het heden, dus er komt bijvoorbeeld een soldaat met verlof thuis bij zijn gezin, en in het fragment zit een van de meisjes sokken te breien voor de mannen aan het front.
Festival Tour
Naast de verhalen die dankzij de CELA-vertalers over het continent reizen, zendt het project ook alle schrijvers naar een literair festival. Myroslav Lajoek zal samen met de Roemeense schrijver Iulian Bocai en de Poolse schrijfster Marta Hermanowicz en al hun Nederlandse vertalers deelnemen aan het Passa Porta festival in Brussel op 29 en 30 maart. Het is voor Lajoek een behoorlijke onderneming, omdat hij vanwege de militaire noodwet toestemming moet vragen aan het ministerie en bovendien nog voor hij aankomt op een vliegveld een lange treinreis voor de boeg heeft. Wel biedt het hem de kans om samen met zijn vertaler Roman Nesterenco zijn boek te presenteren aan een Nederlandstalig publiek.
Als het goed is, komen alle Oekraïense vertalers met drie andere CELA-schrijvers eind mei 2025 samen op het Book Arsenal Festival in Kyiv. Niet iedereen was bereid daarvoor naar Oekraïne te reizen. Daarom heeft de directeur van het festival Yuliia Kozlovets tijdens de conferentie in Turijn het woord gekregen om de deelnemers te vertellen over de risico’s – en over de kansen en het belang van het festival. ‘Yuliia Kozlovets is een godin,’ zegt Laktionova. ‘Zij is Wonderwoman, je weet nooit wat er kan gebeuren, en zij blijft doorgaan. Het kan gevaarlijk zijn, het is in ieder geval eng, maar in deze omstandigheden kunnen we niet opgeven, omdat we onze gemeenschap van literaire makers moeten steunen.’ Voor veel Oekraïners is schrijven of vertalen moeilijker of onmogelijk geworden, omdat ze naar het front zijn gestuurd of zich als vrijwilliger hebben gemeld.
Uniciteit en eendracht
Aan het einde van ons gesprek maakte Laktionova zich zorgen dat haar verhalen misschien te deprimerend waren. Ze is in 2022 na bijna zes verschrikkelijke maanden in bezet gebied en na een aantal belangrijke veiligheidsmaatregelen om niet op te vallen met pro-Oekraïense teksten, foto’s, berichten of andere gegevens op haar computer of telefoon via een schijnbaar eindeloze hoeveelheid Russische grenscontroles gevlucht naar het Verenigd Koninkrijk. ‘Ik vertrok met een koffer en mijn kat.’ Haar ouders wilden niet mee naar het Westen. In maart 2024 is haar vader gedood door een raketinslag in Odesa.
‘Ik wist niet hoe ik dat moest overleven. Ik kon niet om hem rouwen, ik kon het niet eens werkelijk tot me laten doordringen, want ik moest door. Mijn moeder lag nog in het ziekenhuis en ik moest alles organiseren voor de begrafenis en het afscheid. Een paar weken later hoorde ik dat ik deze kans kreeg, om te vertalen en te reizen. Onze verhalen zijn deprimerend, ja, maar de twee kernwoorden van CELA zijn toch: uniciteit en eendracht. Elk verhaal over de oorlog is anders en die verhalen kunnen verbinden, omdat ze laten zien: dit is geen dramaserie, het is geen slechte film, dit gaat over echte levens en echte mensen.’
