Geschatte leestijd: 6 minuten
Hij is misschien wel de beroemdste soldaat uit de wereldliteratuur. De brave soldaat Švejk – een creatie van de Tsjechische auteur Jaroslav Hašek (1883-1923) – is een klaploper die zich met hele en halve oplichterijen door het leven slaat, al strooiend met oeverloze anekdotes, en tijdens de Eerste Wereldoorlog aan het front belandt. Voor dit onvoltooid gebleven meesterwerk putte de anarchistisch ingestelde Hašek uitgebreid uit zijn eigen oorlogservaringen en boetseerde zo een hoofdpersoon bij wie het nooit helemaal duidelijk wordt of hij inderdaad de eersteklas malloot is waarvoor velen hem aanzien, of juist een geniale levenskunstenaar, die zich onnozel voordoet en zo zijn superieuren tot wanhoop drijft. Deze zomer verscheen er bij de Amsterdamse uitgeverij Pegasus voor het eerst een Nederlandse vertaling direct uit het Tsjechisch. Vertaler Kees Mercks vertelt erover.
Door Filip Bloem
Wanneer las jij zelf voor het eerst De brave soldaat Švejk?
Dat moet in de jaren zeventig zijn geweest. Ik had een paar jaar in Tsjechoslowakije doorgebracht en ging terug in Nederland colleges Tsjechische literatuur geven aan de Universiteit van Amsterdam. Daar mocht Švejk niet ontbreken. Wat ik ervan vond? Meesterlijk. De taal natuurlijk, maar ook Hašeks gevoel voor humor. Hij blinkt uit in situationele humor. Švejk belandt steevast in de problemen – opgesloten in de gevangenis, in handen van een sadistische legerarts, aan het front met een incompetente legerleiding – maar weet elke situatie naar zijn hand te zetten.
De jaren zeventig waren een donkere tijd in communistisch Tsjechoslowakije, waarin op cultureel gebied niet veel mogelijk was. Hoe lag De brave soldaat Švejk in die tijd? Zat er niet iets subversiefs in het personage van de soldaat die steevast autoriteit ondermijnde?
Švejk is eigenlijk altijd populair geweest. Alleen helemaal in het begin, toen de eerste delen begin jaren twintig verschenen, was er kritiek. In 1919 was er net een onafhankelijke Tsjechoslowaakse staat opgericht en de behoefte aan positieve nationale rolmodellen was groot, ook in de literatuur. Daaraan voldeed een figuur als Švejk natuurlijk niet. Maar al vrij snel kantelde dat en omarmde zowel het publiek als de kritiek Švejk. Dat is eigenlijk altijd zo gebleven, ook onder het communisme. De boeken werden geregeld herdrukt, er werden ook speelfilms naar Švejk gemaakt. Het volkse karakter van Švejk maakte hem tot een bruikbare literaire held voor het communistische regime. En in de boeken van Hašek zit een sterk anti-Duits element, daar konden na de Tweede Wereldoorlog de communisten ook mee uit de voeten.
Verbasterd Duits
Een nieuwe vertaling is een goede aanleiding om een klassieker tegen het licht te houden. Hoe actueel is Švejk?
Švejk is in wezen een antimilitaristisch boek. De hele oorlogsmachinerie van het Oostenrijks-Hongaarse Rijk wordt van binnenuit bespot. Het is daarmee helaas een heel actueel boek – denk aan Gaza, denk aan Oekraïne. Maar dat was niet mijn voornaamste drijfveer om aan deze enorme klus te beginnen. Ik ken de vorige vertaling goed en wist dat er ruimte voor verbetering was.
Waar bestaat die uit?
De vorige vertaling probeerde lolliger te zijn dan het origineel. Dat is niet nodig bij een tekst die van zichzelf al zo geestig is. Een ander punt is dat Roel Pieters – de vorige vertaler – wel wat Tsjechisch kende, maar sterk leunde op de Duitse vertaling. Juist bij Švejk is dat een handicap, want Hašeks taal zit vol Duitse uitdrukkingen. In het Habsburgse Rijk was Duits de taal van de elite en Tsjechisch de taal van de gewone man. Vanaf de late negentiende eeuw, toen de Tsjechen zich meer en meer tegen de Duitstalige onderdrukker begonnen af te zetten, zie je dat Tsjechen verbasterde Duitse uitdrukkingen gaan gebruiken, vaak met een ironische bijklank. Zoals het ‘Herr Obrlajtnant’ waarmee Švejk zijn meerdere aanspreekt en dat ik onvertaald heb gelaten. In een Duitse vertaling is het effect van Hašeks met Duitse uitdrukkingen doorspekte Tsjechisch moeilijk over te brengen. Een vertaling direct uit het origineel verdient altijd de voorkeur, maar zeker in dit geval.
De spreektaal heeft in De brave soldaat Švejk een prominente rol. Hoe ben je daar mee omgegaan?
Het Tsjechisch kent een bijzondere verhouding tussen de formele, geschreven taal en de spreektaal. Het verschil daartussen is veel groter dan in het Nederlands. Het zijn bijna twee aparte talen, het gesproken Tsjechisch heeft zijn eigen vocabulaire en spelling. Hašek bedient zich in De lotgevallenen van de brave soldaat Švejk van verschillende registers. De vertelstem is uiterst beschaafd, Švejk zelf uit zich in gangbare spreektaal en sommige personages spreken uitgesproken plat: de taal van de kroeg, waarmee Hašek als bohemien zeer vertrouwd was. Om in het Nederlands datzelfde effect te bereiken, moet je heel ver gaan. Dat heb ik geprobeerd, soms voorbij de grenzen van de grammatica en de spelling. Dat is in het Nederlands niet erg gebruikelijk, maar in dit geval moest het wel omdat enkele personages – denk aan de grofgebekte sappeur Vodička – anders onnatuurlijk netjes zouden spreken. Zo krijg je zinnen als ‘Die klootzakke van een huzare gave me ’n flink pak slaag’.
Vertalen en AI
Je hebt vrijwel alle grote namen uit de Tsjechische literatuur vertaald. Is er nog iets dat op je verlanglijstje staat?
Zeker, ik ga gewoon door. Net is alweer Wilde Bára verschenen, een door mij vertaalde novelle van Božena Němcová – vooral bekend als auteur van de negentiende-eeuwse klassieker Grootmoeder. Nu ben ik bezig met korte, detective-achtige verhalen met een filosofische pointe van Karel Čapek en met twee andere hilarische verhalen van Hašek waarin de brave soldaat Švejk ook al voorkomt.
Wat is de toekomst van het vak vertaler, zeker van een kleine taal als het Tsjechisch? Ook uitgeverijen van naam experimenteren tegenwoordig met hybride, deels door AI gemaakte vertalingen van literair werk.
Ik ben daar niet somber over. AI kan een handig hulpmiddel zijn, ik maak er zelf ook gebruik van. Met één druk op de knop ligt er een ruwe vertaling van een tekst die ik vervolgens als uitgangspunt kan nemen voor mijn eigen vertaling. Dat bespaart mij een hoop typewerk. Soms heb ik er ook inhoudelijk iets aan. Je kunt AI zo instellen dat het een tekst heel letterlijk vertaalt. Soms brengt juist dat letterlijke me op ideeën waar ik anders niet zo snel op zou zijn gekomen. Maar een volwaardige literaire vertaling? Nee, dat is op dit moment nog te hoog gegrepen voor AI.
