Toeval of niet, sinds de Arabische lente van 2010 is het in Zuid-Oost-Europa niet rustig geweest. Her en der werden ook ‘lentes’ uitgeroepen door burgers die hun politici ter verantwoording wilden roepen. Maar waar de Arabische lentes doodbloedden, worden die op de Balkan alleen maar sterker. Macedonië is de grootste tot nu toe, en de meest serieuze.
door Joost van Egmond
Een paar jaar geleden was het nog voorbehouden aan kleine groepjes: klagen over Skopje 2014, het project van premier Gruevski om de Macedonische hoofdstad om te toveren tot een antiek forum. In tientallen kwamen ze bijeen om te demonstreren tegen de geldverspilling, de geschiedvervalsing en de verminking van deze unieke stad.
Een van hen was Damjan Zdravev. “Het is stompzinnig, onbetaalbaar en kwetsend”, betoogde hij. “Door deze kunstmatige verbinding met de oudheid op te dringen worden minderheden uitgesloten en tegenstellingen verscherpt.”
Een breed publiek was er toen niet te mobiliseren. Beeld na beeld verrees, en al is het inmiddels 2015, de bouw gaat volop door. Hoeveel het precies kost, is één van de beter bewaarde geheimen van Macedonië, maar zeker is dat het in de honderden miljoen euro’s loopt.
Zondag zagen al die antieke helden en beesten duizenden en duizenden betogers aan zich voorbij trekken. De faux-antieke leeuwen op de brug bij het regeringsgebouw zullen er moedeloos van zijn geworden. Heel wat mensen wijzen ze tegenwoordig aan: “Dit is wat er mis is met Gruevski!” Anderen brommen instemmend. Anno 2015 is protest tegen het prestigeproject van Gruevski mainstream geworden.
Burgers op de bres
Zdravev wordt daar vrolijk van. Hij is nog steeds burgerrechtenactivist en doet volop mee aan de protesten tegen Gruevski’s regering. Alleen is hij nu met duizenden gelijkgestemden. “Het lijkt erop dat Macedoniërs er klaar voor zijn om hun politici ter verantwoording te roepen”, zegt hij tevreden.
Die omslag is spectaculair. Protesten in deze regio komen doorgaans in twee soorten. De grote menigtes worden georganiseerd door politieke partijen, met lokkertjes als gratis vervoer en lunch en soms ook zakgeld voor de deelnemers. Alternatieve demonstraties zijn erg oprecht en principieel, maar ook chaotisch, klein en vooral kortstondig. Die protestbewegingen kunnen even vlammen en menigtes van enkele duizenden op de been brengen, maar zakken vervolgens weer in. Tot de volgende eruptie. Het is een patroon dat zich de afgelopen jaren herhaalde van Bosnië tot Bulgarije.
Of het in Macedonië anders wordt, zal blijken, maar deze lente in Macedonië heeft het meest succesvolle antwoord tot nu toe. De huidige protesten zijn een bonte mengeling. Anarchisten lopen naast trouwe leden van de sociaal-democratische oppositiepartij SDSM en vertegenwoordigers van liberale mensenrechtenorganisaties. Studenten staan naast taxichauffeurs, hoodstedelingen naast mensen uit de provincie.
De menigte is extreem divers en toch eensgezind. En groot. De demonstratie van zondag profiteerde van de organisatorische kracht van de SDSM, zonder dat het de onafhankelijke demonstranten afschrikt.
Een van de belangrijke oorzaken dat Zuid-Oost-Europa in een kringetje rond draait is het diepe wantrouwen in partijpolitiek. Eénmaal aan de macht stellen alle partijen teleur. Door onrealistisch hoge verwachtingen, maar ook door de corruptie en vriendjespolitiek. Alle landen in Zuid-Oost-Europa hebben de afgelopen twintig jaar dat cirkeltje rond gemaakt door regeringen weg te stemmen. Rechts, links, vervolgens een protestpartije en als die faalde restte de apathie.
De Democratische Partij in Servië is het meest spectaculaire voorbeeld. Die partij teerde jarenlang op zijn rol in het verdrijven van de autoritaire Slobodan Milosevic, maar liet in jaren aan de macht bar weinig zien. De partij werd uiteindelijk afgestraft, niet doordat de oppositie meer stemmen kreeg, maar doordat haar eigen aanhangers teleurgesteld thuisbleven.
Macedonië was ook een schoolvoorbeeld. Toen Gruevski negen jaar geleden aan de macht kwam, hoopten zijn kiezers na een SDSM-regering eindelijk iets gedaan te krijgen. Toen de sociaal-democraten bij de verkiezingen in 2011 hoopte te profiteren van de grote onvrede met Gruevski’s regering kwam ze bedrogen uit. Kiezers zagen de SDSM en hun dinosaurus van een toenmalige leider als een oude afgeleefde overgangspoliticus. Ze bleven thuis, of stemden op een kleine partij.
Gruevski en zijn conservatieve VRMO-DPNME wisten dit, en profiteerden er volop van. “De strategie van de overheid was altijd om iedere politiek activiteit in diskrediet te brengen door het gelijk te stellen aan partijpolitiek, aan een dubbele agenda van partijbelangen”, zegt Damjan Zdravev. “Dat heeft mensen apathisch gemaakt.”
Toen Zdravev in een koor zat dat met liedjes probeerde om misstanden aan te kaarten, stuurde de regering mollen naar een optreden die met oppositievlaggen gingen zwaaien. Het antwoord van de zangers was om iedere mogelijke vlag met zich mee te dragen, inclusief die van de VRMO-DPNME.
Het wantrouwen voorbij
Onder de nieuwe leider Zoran Zaev zijn de sociaal-democraten iets apetijtelijker geworden. Hij was het die met een reeks onthullingen over de regering de onvrede aanwakkerde en oogstte daarmee waardering. Maar hij is ver verwijderd van een onbetwiste leidersrol. Daarvoor zal hij heel wat wantrouwen moeten overwinnen.
Veel demonstranten vinden niet dat hij namens hen spreekt. Zeker niet de fanatieksten, die er voor de grote demonstratie van afgelopen zondag al waren en ook deze week op de straat zijn.
“We zijn honderd procent a-politiek”, zegt demonstrant Sinisa Vasilevski plechtig. Hij wijst er op dat hij als onafhankelijke al dagen op straat was voor de eerste sociaal-democraten met georganiseerd busvervoer kwamen opdagen. Maar wat nieuw is, is dat hij er geen bezwaar tegen heeft om tegelijk met hen te demonstreren.
Datzelfde sentiment heerst bij non-gouvernementele organisaties. Kocho Andonovski van het Helsinki Comité voor Mensenrechten vindt dit niet de situatie om je af te zetten tegen andere critici van Gruevski. “Dit heeft niets meer met partijpolitiek te maken. Het is het moment dat de handschoenen uit moeten en we moeten vechten voor democratie.”
Heel wat mensen zeggen dat ze voor het eerst de straat op gaan voor een protest. Ze voelen zich er hoogst ongemakkelijk bij om dat ‘politiek actief’ te noemen. Ze willen vooral niet de verkeerde indruk wekken. “Ik wil alleen maar een normaal leven”, zegt de 32-jarige Milan, “dat heb ik nog niet gehad in dit land.” Hij wantrouwt alles en vindt het al heel wat om met een journalist te praten, een achternaam geven doet hij zeker niet. Maar in dezze protesten kan hij geloven. “Al duurt het maanden, ik blijf hier komen.”
Dat ontwaken uit politieke apathie was een langzaam proces. Het begon in 2011, toen de dood van een jonge man flinke betogingen tegen politiegeweld op de been bracht. Een strikte organisatie zat daar niet achter. Betogers organiseerden zich losjes via de twitter ‘hashtag’ #protestiram (ik protesteer). Vandaag de dag is #protestiram ingeburgerd als symbool van partij-onafhankelijk protest.
Eén van de motto’s van die demonstraties was ‘Wij zijn geen politieke partij’. “Die benadering betaalt zich nu op de langere termijn uit”, zegt Damjan Zdravev. “Mensen vertrouwen dat deze demonstraties onafhankelijk zijn en zijn bereid om deel te nemen. Dat verandert alles.”
Verenigd
Eén van de duidelijkste tekenen dat er in Macedonië nu echt een hokjesgeest is doorbroken is de massale deelname van Albanese Macedoniërs aan het protest. De politie rapporteert de laatste weken onrust en gevechten met Albanese nationalistische rebellen, maar volgens de critici van de regering is dan een rookgordijn.
Zij reageren met een symboliek van éénheid. Mensen knopen Albanese en Macedonische vlaggen aan elkaar. Een groep mannen marcheert tijdens een protest richting het regeringsgebouw en roept ‘hier komen de Albanezen’. Ze worden met applaus begroet.
“De burgers van Macedonië zijn verenigd, onafhankelijk van religie, etniciteit, seksuele oriëntatie of wat dan ook”, zegt Petrit Saracini, voorzitter van een journalistenvakbond en zelf een Albanese Macedoniër. “We zijn het zat dat regeringspartijen proberen de hele samenleving te controleren. We zijn Europeanen, en we zijn er klaar voor om deel van Europa uit te maken. Tussen ons en dat doel staat de politieke elite.”
