Soms doe ik een gedachtenexperiment: wat als ik van alle boeken in mijn verscheidene boekenkasten er maar vijf zou mogen houden? De keuze is vrijwel onmogelijk natuurlijk, maar wat me al snel opvalt, is dat enkele van de grootste kanshebbers iets gemeen hebben: het is gevangenisliteratuur. Na een kritische blik op mijn gehele boekenkast bij een verhuizing eerder dit jaar, werd het nog duidelijker: veel van de boeken op mijn planken zijn geschreven in of gaan over mensen achter tralies. En de meesten daarvan hebben de meedogenloze selectie voor het nieuwe huis glansrijk doorstaan.
Door Christie Miedema
Hier is niet de plaats voor een psychologische analyse waar mijn fascinatie vandaan komt. Ze is ongetwijfeld geworteld in mijn historische interesse in verzetsbewegingen en mensen die onder de moeilijkste omstandigheden naar hun principes leven. Hier is wel plek voor een nieuw #LijstjeDonau, met aandacht voor de vele mensen die in Centraal- en Oost-Europa hun overtuigingen met celstraf moesten bekopen – zowel in de vorige als in deze eeuw. Als elk #LijstjeDonau, is de keuze subjectief en de lijst incompleet. Wat mist, zijn de vele donkere verhalen uit de concentratiekampen van de Tweede Wereldoorlog, omdat die hun eigen overzicht verdienen.
Hier zijn enkele van de stemmen uit en over de gevangeniscellen van de twintigste en éénentwintigste eeuw, van Berlijn tot Siberië.
DDR – Jürgen Fuchs, Vernehmungsprotokolle
De Oost-Duitse Jürgen Fuchs werd in 1976 gearresteerd door de Stasi en zat 281 dagen vast in de bekende, en nog steeds te bezoeken, Stasi-gevangenis Hohenschönhausen in Berlijn. Hij werd in die periode intensief verhoord en uiteindelijk tegen zijn wens uitgezet in West-Berlijn. Van daar zou Fuchs actief de oppositie in de DDR blijven ondersteunen. Als deel daarvan schreef hij kort na zijn vrijlating de Vernehmungsprotokolle. Uit herinnering en kleine notities reconstrueerde hij verhoren waarmee de Stasi had geprobeerd hem zover te krijgen zijn ‘misdaden’ toe te geven, afgewisseld met poëtische observaties over wat het leven in deze gevangenis voor hem betekende. De afwisseling tussen harde ondervraging, scherpe observaties en poëtische mijmeringen, maakt dit tot een unieke weerslag van een gevangeniservaring.
Rusland – Oleg Sentsov, Diary of a hungerstriker/Haft
Tien jaar geleden bezette Rusland de Krim – gebeurtenissen die nu grotendeels overschaduwd zijn door de invasie van 2022 en vaak als onomkeerbaar worden voorgesteld. De machtsovername verliep snel, maar niet zonder verzet. Een van de organisatoren van de oppositie tegen de Russische overname was de Oekraïense filmmaker Oleg Sentsov, die zich ook al tijdens de Majdanprotesten in Kyiv als gedreven organisator bewezen had. De Russische bezettingsmacht arresteerde hem en versleepte hem naar Russisch grondgebied om hem daar tot twintig jaar gevangenisstraf te veroordelen. Vanuit de zonnige Krim terechtgekomen in de Siberische kampen waar zoveel gevangenen voor hem verbleven, gaf hij de strijd niet op. Hij verzette zich tegen het kampregime en startte in mei 2018 een hongerstaking voor de vrijlating van alle Oekraïense gevangenen in Rusland. Met behulp van voedingssupplementen hield hij het 144 dagen vol, tot hij in het zicht van dwangvoeding besloot weer te gaan eten. Zijn dagboek beschrijft deze tijd en is indrukwekkend in zijn stoïcijnsheid en de alledaagsheid van het leven op randje van leven en dood. In 2019 kwam hij vrij met een gevangenenruil en hij vecht nu aan het front tegen het land dat hem vijf jaar van zijn leven benam.
Belarus – Ihar Alinevich, On the Way to Magadan
Dat verzet, repressie en gevangenisstraffen al ver voor de gestolen verkiezingen van 2020 deel uitmaakten van de Belarusische realiteit, toont dit boekje van de anarchist Alinevich die in 2010 – nog voor de enorme repressiegolf die met de toenmalige verkiezingen van december 2010 startte – werd opgepakt voor verzetsacties van zijn oppositiegroep. In heldere taal en bewust van hoe zijn gevangenschap in traditie staat van de Sovjetrepressie vertelt hij over zijn arrestatie, de verhoren en de tijd in de gevangenis. Toen gold acht jaar nog als een draconische straf – hij heeft er vijf van uitgezeten. Hij werd vrijgelaten als deel van Loekasjenka’s pogingen in 2015 om door het vrijlaten van alle politieke gevangenen toenadering tot de EU te zoeken. De dooi was van korte duur. In 2020 werd hij opnieuw gearresteerd, dit keer kreeg hij twintig jaar opgelegd. Hij zit nog steeds vast.
Hongarije/Sovjet-Unie – Arthur Koestler, Sonnenfinsternis/Darkness at noon
Het enige fictiewerk in dit lijstje is misschien een wat vreemde eend in de bijt. Dit is geen persoonlijk gevangenisverhaal, maar de fictieve ervaringen van één van de vele slachtoffers van Stalins terreur in de jaren dertig. Koestler was een Hongaarse communist die gedesillusioneerd raakte met de partij onder Stalin. Hij schreef dit boek in Frankrijk tijdens het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog. Het boek, dat geen enkel moment specifiek de Sovjet-Unie noemt, beschrijft de ondervragingen en gevangeniservaring van de bolsjewiek Rubashov. Wat de roman zo ontzettend indrukwekkend maakt, is dat het de gedachtenprocessen schetst van degenen die gevangen werden gezet door hun eigen kameraden: waar Fuchs, Sentsov en Alinevich wisten dat zij zich tegen het regime uitspraken en welke prijs zij daarvoor mogelijk moesten betalen, is Rubashov – die symbool staat voor zovelen die tijdens de Stalinterreur werden vermalen – in opperste verwarring over hoe hij in staat van beschuldiging is beland. Koestler, die zelf nooit in de Sovjet-Unie vastgezeten heeft en zich alleen kon beroepen op ideologisch veel helderdere gevangenschap onder het Francoregime en opsluiting door de Fransen als ongewenste vreemdeling, weet invoelbaar te maken hoe het systeem trouwe communisten ervan wist te overtuigen publiekelijk toe te geven dat ze de partij kwaad hadden gedaan, en daarmee hun eigen doodsvonnis te tekenen. Rubashov’s gedachtenprocessen helpen om het onvoorstelbare voorstelbaar te maken.
Sovjet-Union – Orlando Figes, Just send me word
Wederom geen directe ooggetuigenvertelling, maar een historische interpretatie van een briefwisseling tussen Lev, gevangen in de Sovjet poolcirkel na terugkomst uit Duitse krijgsgevangenschap in de Tweede Wereldoorlog, en zijn geliefde Svetlana. Figes beschrijft nauwgezet hun liefdesrelatie gedurende tien jaar van scheiding en honderden heen en weer gesmokkelde brieven. Doordat dit boek niet alleen het verhaal vanuit de positie van de gevangene, maar ook van degene die achterblijft vertelt, is het een belangrijke toevoeging op de grote hoeveelheid van gevangenisliteratuur uit de Sovjet-Unie.
Duits keizerrijk – Rosa Luxemburg, Briefe aus dem Gefängnis
De Pools-Duits-Joodse communiste Rosa Luxemburg zat tijdens de Eerste Wereldoorlog meerdere jaren vast, eerst in Berlijn en later in Breslau (nu Wrocław), voor haar verzet tegen de oorlog en haar communistische overtuiging. Zij schreef brieven naar de buitenwereld die in 1926, na haar dood, werden gebundeld en uitgegeven. De brieven zijn persoonlijk en brengen je dichtbij haar ervaringen in de gevangenis, haar ideologische overtuiging en haar band met haar naasten, onder andere Sophie Liebknecht, de vrouw van haar bekendste medestrijder Karl Liebknecht. Ze kwam drie dagen voor de wapenstilstand vrij en dook samen met Liebknecht onmiddellijk in de revolutie. Ze werd uiteindelijk in januari 1919 door een Freikorps vermoord.
Interesse in meer? Hier is een zeer incomplete lijst van andere gevangenisboeken uit de regio. Het zijn getuigenissen uit eerste hand, tenzij anders aangegeven:
Sovjet-Unie
Andrej Amalrik, Niet begeerde reis naar Siberië
Anatoly Marchenko, My testimony
Alexander Solzjenitsyn, Een dag uit het leven van Ivan Denisovitsj
Anne Applebaum, Gulag (wetenschappelijk)
Gunārs Astra, Pēdējais vārds/Final statement/Das letzte Wort (eigenlijk rechtbankliteratuur en geen gevangenisliteratuur)De Oekraïense ‘volksrepublieken’
Stanislav Aseyev, The Torture Camp on Paradise StreetTsjechoslowakije
Vaclav Havel, Brieven aan OlgaBelarus
Maksim Znak, Zekameron
Mikola Dziadok, The colours of the parallel worldPolen
Adam Michnik, Brieven uit de gevangenis en andere essays
Anna Müller, If the Walls Could Speak: Inside a Women’s Prison in Communist Poland (wetenschappelijk)Joegoslavië
Milovan Djilas, Of prisons and ideas
Meer auteurs van gevangenisliteratuur tijdens het communisme zijn ook hier te vinden.
