In maart, kort na het begin van de grootschalige Russische invasie in Oekraïne, beloofde de Amerikaanse president Joe Biden dat de Verenigde Staten ruimhartig Oekraïense vluchtelingen zouden opvangen. Honderdduizend was het aantal dat hij noemde. Begin augustus, minder dan een half jaar na het begin van de invasie, werd dat aantal bereikt. Voor deze 100.000 Oekraïeners was de reis door Oekraïne, Polen en andere Europese landen niet het eindpunt. Zij trokken over de oceaan naar een tijdelijk nieuw thuis. Hoe was hun reis en hoe werden zij verwelkomd in een immigratieland met een ambivalente houding tot nieuwkomers?
Door Christie Miedema
Nieuwe gezichten in een Mexicaanse grensstad
In de Mexicaanse grensstad Tijuana zijn tentenkampen en gemeenschapsgebouwen vol stapelbedden geen nieuw gezicht. Toch trok één opvang in maart en april bekijks. Want in de tenten en bedden sliepen geen Latijns-Amerikanen of Haïtianen, maar Oekraïeners en enkele Russen. Meer dan 22.000 van de Oekraïeners die in de afgelopen maanden in de VS aankwamen, namen een migratieroute die beroemd en berucht is: via Mexico en de Amerikaanse zuidgrens.
Zoals vele migranten voor en na hen hebben ondervonden, is het niet gemakkelijk zomaar de VS binnen te komen. Je kunt niet naar de VS vliegen zonder visum en het verkrijgen van visa is moeilijk: voor een toeristenvisum moet je kunnen aantonen terug te zullen keren, wat lastiger is als je land in oorlog verkeert, en het aanvragen van een officieel vluchtelingenvisum duurt maanden of jaren. Je melden aan de grens om asiel aan te vragen, zoals in veel Europese landen de procedure is (en in geval van Oekraïeners niet eens hoeft), is slechts mogelijk aan een landgrens. Omdat het verkrijgen van een tijdelijk visum voor Mexico is een stuk makkelijker is, verkozen veel Oekraïeners die route, totdat een andere weg beschikbaar kwam.
Dit veranderde met de lancering van het Uniting for Ukraine programma op 25 april, waarbij Oekraïeners die niet onder normale omstandigheden een visum zouden kunnen krijgen dankzij een sponsor direct vanuit Europa naar de VS konden vliegen en twee jaar zouden kunnen blijven. In juni hadden zich 45.000 Amerikanen als sponsor gemeld. Inmiddels zijn dat er bijna 100.000. Vluchtelingenorganisaties waren blij met het programma, maar leverden ook kritiek op het feit dat het, zoals vrijwel alles rondom vluchtelingenopvang in de VS, wederom om een geprivatiseerd traject gaat waarin niet-gouvernementele organisaties en individuen de kosten dragen.
Uiteindelijk bereikte bijna de helft van de 100.000 nieuwkomers de VS toch direct op een tijdelijk visum en kwam de andere helft via Mexico of via Uniting for Ukraine. De meeste Oekraïeners die de verre reis maakten deden dat vanwege familiebanden in de VS, hoewel een enkeling ook de kans lijkt de grijpen een nieuw leven te starten in de VS.
Het nieuwe programma maakte direct een einde aan de route via Mexico. Oekraïeners die, op prijzige tickets, later in Tijuana aankwamen, kregen te maken met een gesloten grens. Het advies was om terug te vliegen naar Europa en bij het Uniting for Ukraine programma aan te melden of via de ambassade in Mexico-stad een regulier visum aan te vragen. De San Diego Tribune citeerde eind april een net op het vliegveld van Tijuana aangekomen Oekraïense: ‘We zijn al vier dagen aan het reizen. We zijn heel moe en we kunnen niet verder. Regering, help me alsjeblieft. … Mijn familie is in Amerika, ze wachten op me’.
Een (toch niet zo) gesloten grens
De nieuwe regeling maakte een einde aan anderhalve maand van uitzonderlijke taferelen in Tijuana, een stad die toch wel wat gewend is. De grensovergang tussen Tijuana en San Ysidro (San Diego) is de drukste van het westelijk halfrond. Terwijl je vanaf de Amerikaanse kant zo Mexico in loopt, kunnen de wachttijden van Mexico naar de VS oplopen tot uren. Toch leggen veel Mexicanen en ook steeds meer Amerikanen (aangetrokken tot de goedkopere huizenprijzen in Mexico) deze route dagelijks af.
Waar het ongemak zich voor mensen met de juiste paspoorten en visa beperkt tot een lange en wispelturige wachttijd en enkele non-pertinente vragen, is de grens voor veel anderen een onoverkomelijke barrière. Twee richtlijnen uit de Trumptijd, Remain in Mexico en Title 42, en president Donald Trumps grensmuur, hadden als doel mensen buiten de VS te houden. Het in januari 2019 gelanceerde Remain in Mexico (officieel: Migrant Protection Protocols) liet mensen die asiel aangevraagd hadden in de VS in Mexico wachten. Vervolgens activeerde de regering Trump in maart 2020 de bestaande regeling Title 42 op basis waarvan mensen die een besmettelijke ziekte mee zouden kunnen brengen de toegang tot het land kon worden ontzegd. Trumps opvolger Joe Biden probeerde Remain in Mexico af te schaffen, maar slaagde hier pas in juni dit jaar in, nadat het hooggerechtshof Texas’ bezwaren tegen het afschaffen van het beleid afwees. President Biden verdedigde Title 42 aanvankelijk als een coronamaatregel, maar dit voorjaar werd toch de intrekking aangekondigd. Drie dagen voor de beleidsmaatregel zou aflopen, in mei 2022, stak een federale rechter hier echter een stokje voor.
Toen in maart dit jaar de eerste Oekraïeners zich in Mexico aan de Amerikaanse grens meldden, waren beide maatregelen nog in werking en was het antwoord dan ook duidelijk: geen toegang. Binnen een week kwam echter het bericht dat voor Oekraïeners een uitzondering gemaakt zou worden. De regelingen werden even aan de kant geschoven en de meeste Oekraïeners konden na slechts enkele dagen in een opvanglocatie in een sportcomplex vlakbij de grensovergang (waar op het hoogtepunt meer dan 1000 Oekraïeners sliepen) al de grens over. Een sinds het begin van de pandemie gesloten grensovergang werd zelfs tijdelijk geopend om spoedige afhandeling mogelijk te maken.
Gemengde gevoelens
Hulporganisaties aan de grens zagen de uitzonderingssituatie met gemengde gevoelens aan. Alle organisaties waren het erover eens dat het goed was dat een groep vluchtelingen uit een oorlogsgebied snel geholpen werd. Maar het contrast met Latijns-Amerikaanse en Haïtaanse vluchtelingen uit (eveneens) conflictgebieden die al maanden of jaren op toegang tot de VS wachtten of zelfs te maken kregen met deportaties, voelde schrijnend. Desondanks doken vele organisaties op de uitdaging en begonnen onder andere Russisch en Oekraïens sprekende vrijwilligers te werven.
Tegelijkertijd benadrukten ze dat deze hulp geleverd moest worden bovenop een bestaande zeer moeilijke situatie en niet ten koste mocht gaan van hun oorspronkelijke doelgroepen. Al Otro Lado, een organisatie die juridische hulp geeft aan vluchtelingen die de VS proberen te bereiken, vertaalde haar website die voorheen slechts in het Engels, Spaans en Haïtiaans Creools beschikbaar was in het Oekraïens. Maar de organisatie liet ook in de pers weten dat haar gebruikelijke pogingen om uitzonderingen op Title 42 voor mensen van kleur voor elkaar te krijgen zelfs in gevallen van leven en dood soms werden afgewezen en dat daarmee het contrast wel heel groot was. Vertegenwoordigers van deze en andere organisaties die al jarenlang de vluchtelingengemeenschap in Tijuana ondersteunen, lieten aan journalisten weten dat ze de maatregelen voor Oekraïeners ondersteunden, maar dat ze een dergelijke coulance voor iedereen wensten. Daarbij vonden zij het moeilijk de plotselinge opnamebereidheid na het jarenlange afwijzen van Latijns-Amerikaanse en Haïtiaanse vluchtelingen los te zien van huidskleur.
Border Angels, een andere organisatie die vluchtelingen aan beide kanten van de grens ondersteunt, kondigde in haar nieuwsbrief van begin april aan een Russische asielzoeker uit vreemdelingendetentie vrij te hebben gekocht en appeleerde aan de nieuwe hulpbereidheid van veel mensen — met echter ook een voetnoot: ‘Door de voortdurende oorlog en Rusland’s invasie van Oekraïne, hebben we echt uw steun nodig om borgtocht te kunnen betalen … Terwijl we toegewijd zijn aan het bijstaan van alle migranten en asielzoekers en we blij zijn dat deze crisis de internationale aandacht en ondersteunung krijgt die het verdient, blijven wij ons inzetten voor en ondersteuning bieden aan migranten van kleur die onevenredig geraakt worden door het immigratiesysteem. Wij vinden dat IEDEREEN vrijheid en kansen verdient.’
De Jewish Family Service die in San Diego een noodopvang runt voor vluchtelingen en dus zowel mensen opvangt die de grens overgestoken zijn en verder reizen naar hun sponsor, als mensen die direct naar San Diego vliegen, schreef op haar website: ‘De invasie van Oekraïne heeft geleid tot een humanitaire crisis in een regio [het Mexicaans-Amerikaanse grensgebied, C.M.] dat al overvol was met ontheemden, vluchtelingen en asielzoekers’. Sinds april 2021 houdt de Jewish Family Service wekelijkse statistieken bij op haar website over welke groepen zij helpt. Daarin valt op dat al vanaf oktober 2021, toen vluchtelingenaantallen in het algemeen laag waren, Oekraïeners regelmatig opdoken in de top-drie van meest opgevangen nationaliteiten. En gedurende april 2022 was de overgrote meerderheid van de (inmiddels wel aanzienlijke groep) opgevangen vluchtelingen Oekraïens. Vanaf de start van het Uniting for Ukraine programma op 25 april verdwenen ze vervolgens uit de statistieken.
In de statistieken valt echter nog iets op: van juni 2021 tot nu maken Russische staatsburgers vrijwel elke week deel uit van de drie meest geholpen groepen – ongeacht of de vluchtelingengroep die week groot of klein is. Vrijwel de gehele winter kwam de grootste groep opgevangen vluchtelingen uit de Russische Federatie. Latijns-Amerikaanse en Haïtiaanse vluchtelingen duiken zeker ook regelmatig in de statistieken op, maar minder consistent — wat de vraag oproept welk beleid er zit achter de regelmaat waarmee zij aan de grens worden tegengehouden of doorgelaten.
Ondertussen verblijven nog steeds duizenden Latijns-Amerikaanse en Haïtiaanse vluchtelingen in opvanglocaties overal in de stad, waaronder circa 1000 van hen in een kerkgebouw zo’n tien kilometer van de grensovergang, en honderden Haïtiaanse vluchtelingen in een stoffig vluchtelingenkamp nog enkele kilometers verderop. Hun asielprocedures verlopen langzaam en hun kans uiteindelijk de VS te bereiken is onzeker, ondanks het geweld dat zij ontvlucht zijn. Voor de meeste hulporganisaties in Tijuana waren de Oekraïeners echter slechts een stipje op de radar in een voortdurende crisissituatie.
De opvang in de VS valt ook in het niet bij de aantallen vluchtelingen die in Europa worden opgevangen. Volgens de Verenigde Naties vangen Europese landen bijna zeven miljoen vluchtelingen uit Oekraïne op. Het leeuwendeel daarvan verblijft in buurlanden zoals Polen, dat meer dan een miljoen vluchtelingen uit Oekraïne herbergt. Na jarenlang de mond vol te hebben gehad van “opvang in de regio” kunnen veel politici in Europese landen hier niet onder uit. Toch deed onder andere de president van Polen al vroeg oproepen aan de grotere en rijkere Verenigde Staten om ook een aanzienlijke bijdrage te leveren. Dat leidde tot het Uniting for Ukraine programma en de recente mijlpaal van 100.000 migranten, maar natuurlijk valt dat nog steeds in het niet bij de Europese aantallen. Overigens stelde het Amerikaanse Department of Homeland Security naar aanleiding van het bereiken van president Bidens oorpronkelijke streefgetal, dat de 100.000 nooit bedoeld was als bovengrens. Dat betekent dus dat de deuren nu niet plotseling dicht gaan – voor Oekraïeners dan, want wat de eigen achtertuin betreft zien de VS “opvang in regio” toch nog steeds een stuk kritischer.
Oekraïense vluchtelingen in beeld: Reuters maakte eerder dit jaar een fotoreportage over de Oekraïense vluchtelingen aan de Amerikaans grens.
Donauredacteur Christie Miedema verblijft sinds eind april aan de Amerikaans-Mexicaanse grens en ondersteunt vrijwillig organisaties die in zowel Tijuana als San Diego vluchtelingen helpen.
