De lege schappen en wc-papier hamsterende medeburgers van de afgelopen weken zijn voor veel Nederlanders nieuwe ervaringen. Dat ligt anders voor de meeste Polen van boven de veertig. Het tekort aan wc-papier dat voor 1989 in het land heerste is één van de meest kenmerkende herinneringen aan die tijd geworden, net als de beelden van gelukkige mensen die met een ketting van rollen kostbaar wc-papier over straat lopen.
Terugblikken op het dagelijks leven op het Polen van 1945-1989 zijn incompleet zonder de wc-papierschaarste. Op de voorkant van het populair-historische boek Absurdy PRL-u (de absurdismen van de Poolse Volksrepubliek) van twee Poolse journalisten prijkt dan ook niet voor niets een foto van een Pools stel met een wc-rollenketting om hun schouders. Hoofdstuk één van het boek behandelt de vraag: «waarom was er in de Poolse Volksrepubliek een tekort aan wc-papier?»
Koralen, rozenkransen en worst
Het boek bevat diverse evergreens uit de populaire herinnering rondom het Poolse wc-papiertekort: over de toiletdames in het iconische cultuurpaleis in Warschau waar je naar gelang je een grote of kleine boodschap moest doen één of twee velletjes kreeg; de partijcongressen waarop opeens voldoende bedrukt en geparfumeerd wc-papier aanwezig was; en de hardnekkige grap dat er te weinig wc-papier was, omdat alles al in de worsten verwerkt zat. De autoriteiten realiseerden zich dat het een probleem was en beloofden geregeld beterschap, maar Polen bleef consequent minder wc-papier produceren dan omringende landen, ook omdat de normen laag bleven. Midden jaren tachtig werden er nog steeds maar zeven rollen per persoon per jaar geproduceerd. In veel kleinere steden en dorpen was de toegang tot wc-papier nog slechter gesteld dan dat.
Iedere Pool die bewust de jaren van de Volksrepubliek heeft meegemaakt, heeft eigen herinneringen aan de schaarste. Ik vroeg het Beata Kulik: «WC-papier was een waardevol goed en onofficiële valuta. Bij de slager kon je een goed stuk vlees krijgen voor een paar rollen. WC-papier was waardevol als goud. Mensen grapten dat je meubels kon krijgen in ruil voor wc-papier.»
Ruzies en gevechten waren een integraal onderdeel van in de rij staan.
Beata Kulik, Poolse
Op een online forum blikt Marcin Terlecki, tiener in de jaren tachtig, terug op zijn jeugd: «[er was] tekort aan alles. Ik meen het. Om voldoende wc-papier te kopen, greep mijn moeder mij en mijn broer mee (zelfs als ze eten aan het kopen was), haastte zich naar de winkel en we wachtten allemaal in de rij op de eerste ronde (vijf rollen per persoon limiet). Daarna liet mijn moeder ons achter aan het eind van de rij voor de volgende ronde om terug naar huis te gaan om onze «trofee» af te leveren en ons terug te haasten naar het einde van de rij.»
Eén van de geïnterviewden in Absurdy PRL-u vertelt hoe zijn vader verantwoordelijk werd voor de boodschappen, inclusief wc-papier, toen hij eenmaal met pensioen was. In het Polen van de jaren tachtig vergde het bij elkaar krijgen van de boodschappen een lange adem. Voor schaarse producten moest je urenlang, vaak al ‘s ochtends vroeg in de rij staan. Er waren professionele rij-staanders, rij-etiquette en producten op de bon. Beata Kulik herinnert zich: «Ruzies en gevechten waren een integraal onderdeel van in de rij staan – voor wat dan ook. Vrouwen trokken letterlijk elkaar de haren uit, zo intens kon het worden in de rij.»
En belandde je dan eenmaal vooraan, was er geen garantie dat de producten nog steeds aanwezig waren. Des te groter was de triomf voor wie wel de begeerde producten had weten te verkrijgen. Trots liep men door de stad met de rollen als een kralenketting: «koralen» noemde men het de kostbare versieringen, of zelfs «rozenkransen». WC-rollen zelf werden ook wel aangeduid als «koningin».
Grauw en grijs symbool van schaarste
De wc-papierschaarste werd symbool van de Poolse Volksrepubliek en niet alleen achteraf. Verschillende films en spotprenten in de jaren zestig, zeventig en tachtig leverden commentaar op de waardevolle rollenkransen; van wc-rollen als omkoopmiddel tot buitenlandse toeristen die kettingen wc-papier omgehangen krijgen in plaats van bloemenkransen bij het voetzetten op Poolse bodem.
oor veel migranten was het grauwe zeldzame papier een symbool van thuis. De Pools-Amerikaanse Marynia Kruk herinnerde zich in een blog in de Wall Street Journal in 2010: «Toen mijn ouders uit Polen emigreerden in 1986 was één van de weinige dingen die ze meenamen dat niet een praktisch huishoudelijk voorwerp was een rol ruw, grijs, door de regering uitgegeven wc-papier. Mijn vader nam het iedere keer met zich mee als we verhuisden, van Frankrijk naar Canada, en uiteindelijk van Canada naar de VS, als een memento aan de realiteit die zij achter zich gelaten hadden.» Het boek Absurdy PRL-u haalt een tegenovergesteld geval aan: van een Poolse dame in Parijs die haar gasten uit Polen altijd vroeg het grauwe wc-papier mee te nemen, omdat dat haar het meest aan thuis herinnerde. Inmiddels zijn de rollen papier, soms nog aan de ketting waarmee ze rondgedragen werden, te koop op het Poolse marktplaats: voor nostalgici.
Het gebrek aan wc-papier was geen willekeurige fout in de Poolse planeconomie. Het wortelde in een chronische schaarste aan papier in Polen. Ook het kopen van schrijfpapier was moeilijk en aan banden gelegd. Het aanschaffen van typemachinepapier was alleen mogelijk voor wie bij de officiële schrijversbond was geregistreerd. Ook over deze schaarste doen vele verhalen de ronde, bijvoorbeeld over de poging om rondom Gdańsk papier te besparen door in schoolschriften de regeltjes dichter op elkaar te drukken. Met de kennis van dit gebrek aan papier is de levendige ondergrondse drukcultuur die vooral in de jaren tachtig bloeide extra indrukwekkend. Niet alleen deden de mensen achter de ondergrondse pers hun werk in het geheim en met het risico van gevangenisstraf, ook moest voor elk beetje papier gevochten worden.
De algemene papierschaarste leidde tot een levendige inzamelcultuur van oud papier waar iedereen aan meedeed, tot partijbonzen aan toe. Desondanks klaagden de machthebbers vaak dat niet voldoende ingezameld werd en daaraan het papiergebrek te verklaren was. Om het inleveren van papier aantrekkelijk te maken, werd er een beloning op gesteld. Wie genoeg oud papier inleverde kreeg er waardevolle wc-rollen voor terug.
Wit met drie lagen
Wie denkt dat Polen ruim dertig jaar later, met deze geschiedenis in hun achterhoofd en inmiddels de keuze uit een heel spectrum van wc-papiersoorten tot hun beschikking wel wat gelatener reageren op de huidige crisis dan Nederlanders, heeft het mis. Het Pools-Nederlandse migrantenplatform Głos Polski (Stem van Polen) schreef op 17 maart in reactie op de eerste wc-papierhamsteraars in Nederland: «We keren nog eens terug naar de tijd van het communisme. Toen wc-papier een luxegoed was. Mensen redden het prima zonder. Niemand liep vies en stinkend rond. Maar de tijden zijn veranderd. Witte drielaagsrollen zijn een alledaagsheid geworden.” En in het Brits-Poolse migrantenmedium Polish Express trekt ook Małgorzata Mroczkowska vergelijkingen met het Polen van de jaren tachtig: “We hebben allemaal ons hele leven iets nieuws geleerd. En zo leerde de Engelsman het aanzicht van lege schappen in de winkel kennen en moet de Pool zich herinneren hoe zijn ouders en grootouders zich tijdens de Poolse Volksrepubliek redden. Als er geen wc-papier was, werden in plaats daarvan kleingesneden kranten gebruikt. Alleen leest vandaag de dag niemand meer kranten, en de telefoons en laptops waarop we nu lezen lenen zich slecht om mee at te vegen.” En dus is het Polen van nu niet vrij van hamsteraars gebleven. Foto’s van lege schappen en woningen volgepakt met wc-papier deden in Polen ook al gauw de ronde op social media.
Mensen redden het prima zonder. Niemand liep vies en stinkend rond.
Głos Polski
Kortom, net als in Nederland is het hamsteren in Polen niet zozeer bittere noodzaak, maar meer een poging om houvast te verkrijgen in verwarrende tijden. In Europa gebruikt men gemiddeld tachtig rollen per wc-papier per jaar. Van daar is het niet meer zo gemakkelijk terugschroeven naar zeven. Maar voorlopig hebben de Polen geen probleem. Inmiddels behoort Polen volgens experts tot de grootste exporteurs van wc-papier wereldwijd. De kans is klein dat de tijdelijke tekorten van nu een even grote indruk maken op de nieuwe generatie als de schaarste op de generatie voor haar. En mocht het wc-papier echt opraken, dan hebben de jongeren het nakijken.