De autonome regio Gagaoezië in het zuiden van Moldavië telt ongeveer 160.000 inwoners. De regio wordt voornamelijk bevolkt door Gagaoezen, een Turkse minderheid die overwegend orthodox-christelijk is en, als een blijvend gevolg van de Sovjet-hegemonie, Russisch spreekt. Net als de bekendere afgescheiden regio Transnistrië, verklaarde Gagaoezië zich in 1990 onafhankelijk tijdens de langzame ineenstorting van de Sovjet-Unie. Hoewel het slechts vier jaar later weer bij Moldavië werd gevoegd, blijft de relatie van Gagaoezië met de centrale regering in Chișinău gespannen. Een reportage van Bram Jongejan.
Terwijl gesluierde, kromme vrouwen met boodschappenkarren langs de marktramen trekken, luistert de lokale jeugd verveeld naar het ronkende geluid van een gasgevende Lada Samara. Op de zandige straten hangen groepjes forse mannen rond. Ze dragen donkere leren jassen, arbeiderspetten, en nippen aan bekers kvas of bier. De verleiding om met de mannen mee te nippen is groot. Er lijkt in de straten van de Gagaoezische hoofdstad Comrat weinig te beleven.
Tekst en foto’s: Bram Jongejan
Maar vanuit de ogenschijnlijk saaie straten spreekt een Gagaoezisch verhaal, verteld door de oude en nieuwe standbeelden die samen de straten bevolken. Deze staan hier niet enkel ter verfraaiing van het straatbeeld; ze weerspiegelen een nationaal erfgoed en dragen een diepere culturele en politieke betekenis. Elk beeld belicht een individu, maar samen vertellen ze een groter verhaal van Gagaoezië: over hun verleden, hun heden en hun toekomstwensen.
Een Turks thuis
Door het centrum van Comrat loopt de Strada Lenin, de Leninstraat. Een brede asfaltweg met daaraan een lichtgele Russisch-Orthodoxe kerk met gouden koepels. Voor de kerk tapt een meisje van amper achttien jaar kvas vanuit een grote gele tank op wielen in plastic bekers. Boven de weg hangen oude Sovjetdecoraties. Langzaam maakt de roest zich meester van deze rode vijfpuntige socialistische sterren.
Tussen de roestende Russische invloed staat sinds 1998 ook de Mustafa Kemal Atatürk Bibliotheek. Deze werd geopend door de toenmalige Turkse president Süleyman Demirel (1924-2015). In 2017 werd naast de bibliotheek ook een buste geplaatst van Atatürk (1881-1938). Nog altijd liggen er verse witte bloemen naast het beeld van de grondlegger van de moderne Turkse staat. Een teken van eerbied. In een regio waarin de Gagaoezen als Turks volk vaak als etnische minderheid wordt gezien, voelt men een sterke culturele en politieke connectie met Turkije. Atatürk is dan ook niet de enige Turkse leider die in de stad vereeuwigd is.
Ook Süleyman Demirel staat in de stad en is te vinden op de Heldengalerij. Deze galerij werd in 2006 geopend en ligt op een zijweg van de Strada Lenin. Het is een langgerekt park met door het midden een pad met aan beide kanten rood-marmeren sokkels met koperen bustes, omgeven door gele en paarse bloemen. De aanwezige Turkse prominenten illustreren de sterke culturele banden tussen Gagaoezië en de Turkse Wereld.
Hejdar Aliyev (1923-2003) – de eerste president van Azerbeidzjan, die ook op de Heldengalerij staat – belichaamt eveneens deze band. Met hun gemeenschappelijke Turkse identiteit zou Aliyev zich hebben ingezet voor de belangen van Gagaoezië. Al leek dit voor hem vooral strategisch, in de context van geopolitieke belangen. Niet ver van Aliyev staat ook Nursultan Nazarbayev (1940), de eerste president van Kazachstan. Zijn beleid bevorderde eveneens Turkse eenheid en culturele banden tussen Turkstalige volkeren.
Een Russische herinnering
‘Daar, om de hoek bij die trap kun je ook nog een kijkje nemen’, zegt de gids in het Nationaal Historisch Museum. Ze wijst naar een deel van het trappenhuis waar spullen liggen opgeslagen. Tussen de spullen staat op een tafeltje van ongeveer een meter hoog een witmarmeren Leninbuste van minimaal hetzelfde formaat. Bij de vraag waarom ze dit weggestopte beeld aan het einde van haar rondleiding graag wilde laten zien, staart ze schuin omhoog. ‘Wij zijn goede mensen!’ is na een korte stilte haar conclusie. ‘Het is onze geschiedenis!’, voegt er nog snel aan toe.
Haar tweede uitleg snijdt meer hout dan haar eerste. Dit beeld vertelt het verhaal van de Sovjetgeschiedenis. Dit is niet het enige Leninbeeld dat deze geschiedenis levend houdt. Op het centrale plein aan de Strada Lenin staat de Russische revolutionair ook nog op zijn sokkel. In vergelijking met de rest van Moldavië is dit redelijk uniek; na de Moldavische onafhankelijkheid van de Sovjet-Unie zijn de meeste Leninbeelden uit het straatbeeld verdwenen. Transnistrië en Gagaoezië zijn daarop een uitzondering. Vladimir Lenin symboliseert nog steeds de Sovjet-identiteit en een verbondenheid met Rusland, nog altijd versterkt door Russische media en politieke steun vanuit Moskou.
Op de verderop gelegen Heldengalerij staat nog een Rus. Het is de dichter Alexander Poesjkin (1799-1837), een symbool van de Russische taal en cultuur in Gagaoezië, waar het Russisch nog steeds gesproken wordt en Russische invloeden diep in de identiteit verweven zijn. Hoewel het onduidelijk is of Poesjkin zelf ooit de Gagaoezen ontmoette, bezocht hij tijdens zijn ballingschap in de vroege negentiende eeuw delen van Bessarabië, waar ook de Gagaoezen woonden.
Lokale helden
Een ‘herdenking van een patriot van het Gagaoezische volk’ is te lezen op de website van de Staatsuniversiteit van Comrat. In 2022 herdacht de universiteit tijdens de jaarlijkse wetenschapsconferentie de 85e verjaardag van Mariya Marunevic (1937-2004). De universiteit houdt zo haar herinnering levend, vooral onder jonge mensen.
Marunevic is een van de weinige Gagaoezen die te vinden is op de Heldengalerij. Vanwege haar inzet voor de culturele en educatieve ontwikkeling van Gagaoezië wordt zij nog altijd herinnerd als een prominent figuur. Ze zette zich in voor meer autonomie, onderwijs in het Gagaoezisch en lokale tradities. Hiermee poogde zij de Gagaoezische identiteit bij jongere generaties versterkte.
Andere Gagaoezische helden op de galerij zijn vooral literaire figuren. Onder hen Nikolay Baboglu (1928-2008), die in zijn werk de Gagaoezische cultuur belicht. Hij behandelt thema’s als de slecht functionerende bureaucratie, oorlog en morele waarden. Of neem het werk van dichter, schrijver en filmmaker Dmitriy Kara Çoban (1933-1989). Ook hij staat aan de basis van de Gagaoezische literatuur, vooral in de jaren vijftig en zestig. In 1966 richtte hij een museum op ter behoud van Gagaoezische traditionele ambachten en klederdracht, waarmee Kara Çoban de Gagaoezische identiteit probeerde te behouden en te versterken.
Een van de belangrijkste namen in de Gagaoezische literatuur is Dionis Tanasoğlu (1922-2006). Hij droeg bij aan de vorming van het Cyrillische en het Latijnse alfabet van het Gagaoezisch, waardoor er makkelijker in het Gagaoezisch gepubliceerd kon worden. Hij deed dit veelvuldig, met name onder het Sovjetbewind. Vanwege de censuur komen thema’s als communisme, Lenin en lof voor de partij veel aan bod in zijn werk. Het Sovjetverleden is zo nog altijd verbonden met de Gagaoezische literatuur.
Een Gagaoezisch verhaal
De aanwezigheid van zowel Gagaoezische als Turkse en Russische standbeelden symboliseert de gelaagdheid in de identiteit van Gagaoezië, die geworteld is in de Turkse cultuur, maar ook sterk beïnvloed wordt door de Russische taal en cultuur. Een identiteit die de complexe sociaal-politieke situatie van dit post-Sovjetgebied weerspiegelt.
De beelden geven vorm aan de herinneringen aan de Russische en Sovjet-invloeden, de politieke aantrekkingskracht van de Turkse Wereld en de geborgenheid van de eigen taal, literatuur en poëzie. De standbeelden in Comrat fungeren niet alleen als herdenkingsobjecten; ze tonen de verbindingen met het verleden, maar ook een toekomstbeeld van culturele en politieke erkenning. De beelden op straat vertellen het verhaal van het Gagaoezische volk, hun helden en de externe machten die hun geschiedenis hebben gevormd.
Geraadpleegd
- Nuala C. Johnson. Mapping monuments: the shaping of public space and cultural identities. (Visual Communication, 2002).
- Nesibe Ayşe Sağlam en Yusuf Adıgüzel. ‘Gagauz Identity in the Post-Soviet Period’, Journal of Economy Culture and Society, 2021.
- Remzi Bulut. ‘The Economic and Political Structure of Gagauzian Turks’, Journal of Economics and Administrative Sciences, 2016.
- Zaur Shiriyev. Azerbaijan’s Relations with Russia: Closer by Default? (March 2019).
- Azerbaijani FM meets with Governor of Moldova’s Autonomous Territorial Unit of Gagauzia in Antalya. Azerbaijan State News Agency, 19 juni 2021.
- Mintimer Shaimiev. Opinion (2 juli 2020).
- Monuments of Heydar Aliyev and Suleyman Demirel erected in Gagauzia. Azerbaijan State News Agency, 26 december juni 2009.
- Jeff Chinn en Steven D. Roper. ‘Territorial autonomy in Gagauzia’, The Journal of Nationalism and Ethnicity (Routledge, 1998).
- Paula Erizanu. Dispatch from Gagauzia: Moldova’s autonomous region where Soviet-era Russification and Moscow’s political influence remain strong. Meduza, 17 oktober 2022.
- Galiya Ibragimova. ‘Will Gagauzia Become Moldova’s Second Breakaway Region?’ Carnegie Politika, 22 mei 2024.
- KDU-da Mariya Maruneviç 85-ci yıldönümünnän baalı Bilim-praktika konferenţiyası geçti. Staatsuniversiteit Comrat, 29 Oktober 2022.
- BABOGLU Nikolay. Gagauz Literatura Kartasi. sd. Yazicilar.
- Nadejda CHĐRLĐ. ‘THE PLACE AND ROLE OF DIONIS TANASOĞLU IN GAGAUZIAN LITERATURE’, Internationaal tijdschrift voor de talen, literatuur en geschiedenis van het Turks of Turks, 2008.
- Anılmış gagauz yazıcısı Dmitriy Kara Çoban. gbm.md. sd.
- Panel dedicated to the 90th Anniversary of the Birthday of the Famous Gagauz Museum Expert Dimitri Kara Çoban. Turksoy, 20 mei 2023.
