Afgelopen week nam het Moldavische parlement in Chișinău een wet aan die de landstaal officieel niet langer als Moldavisch maar als Roemeens bestempelt. Bij Uitgeverij en boekhandel Pegasus, specialist voor Russisch en andere Oost- en Midden-Europese talen en culturen, verscheen onlangs De glazen tuin, geschreven door de Moldavisch-Roemeense schrijfster Tatiana Țîbuleac en vertaald door Charlotte van Rooden. Een voorpublicatie.
Door Tatiana Țîbuleac
Op school zat ik bij de besten, alleen de taal ging me niet goed af. Zelfs Mariana Andreevna, die een domme gans was, keek ervan op dat ik moeite had met zo’n eenvoudig vak. Uit boosheid, denk ik, zocht ik op tv steeds vaker naar uitzendingen in het Moldavisch. Tamara Pavlovna haalde iets van twee keer haar neus op, maar ik zei dat het was ‘om te oefenen’. En zodat we geen presentjes naar school hoefden te brengen, zoals de andere kinderen wel deden. Daar kon ze zich in vinden.
De discussies over de ‘bezetters’ – zoals de Russen sinds kort werden genoemd – hielden aan. Ik wist niet aan welke kant ik stond. Ik zat op een Moldavische school, maar ik vond het Russisch een mooiere taal. Ik sprak Russisch op de binnenplaats, in de winkel, in de stad. Overal dus. Greta, die meid van het krijt, was aan een nieuwe betovering begonnen. ‘Onze taal is het Roemeens, niet het Moldavisch,’ hoorde ik haar op de gang zeggen. Met open mond stonden de kinderen naar haar te luisteren. Op een dag ging ik er ook bij staan, maar ik begreep er niet veel van. Zo zei ze bijvoorbeeld dat Moldavië vroeger aan Roemenië vastgeplakt – zo zei ze dat! – had gezeten. ‘Waarmee zat het vastgeplakt?’ vroeg ik en ze reageerde direct geïrriteerd. Daarna zei ze dat de Russen alle slimme Moldaviërs hadden vermoord en alleen de stomkoppen in leven hadden gelaten. Toen wist ik al helemaal niet wat ik moest zeggen. En uiteindelijk fluisterde ze dat haar vader haar had leren lezen in het Latijnse alfabet.
Het was wel waar dat Greta mooier sprak dan Mariana Andreevna, maar dat was ook niet moeilijk. Mariana Andreevna sprak als een stoomwals waarbij iemand een aardappel in de uitlaat had geduwd. En zo rook ze ook. Verder geloofde ik geen woord van wat ik Greta hoorde zeggen. Desalniettemin dacht ik dat ik mijn geluk kon beproeven en vroeg hoe zij die vervloekte Projector van de Perestrojka zou vertalen in het Moldavisch. ‘Een soort lamp,’ antwoordde Greta. Ten minste een ding wist ik zeker.
§
In mei hebben we met z’n allen gehoord dat er in april iets ergs was gebeurd in Oekraïne. In de Moldavische les hebben we geleerd wat radiație en explozie betekenen, en bij de les Russisch долг en герой.1Straling. Explosie. (Roemeens, vert.) Plicht. Held. (Russisch) Die kende ik allebei al. Om tegenover mijn klasgenoten op te scheppen vertelde ik in het Russisch over Serghei Lazo en hoe hij levend was verbrand in een locomotief. Ik voegde nog een paar eigen leugens toe – ik had van Șurocika geleerd hoe je een verhaal opbouwt. De ramp interesseerde ons weinig. We waren er allemaal trots op pionier te zijn geworden en ik was dol op mijn rode stropdas. Ik streek hem elke avond glad op de rand van het bed zodat de sporen van de knoop van die dag niet meer te zien waren. Het oktoberinsigne had ik vastgepind aan het gordijn in de keuken, dat interesseerde me niet langer. Met alles wat er om me heen gebeurde leek Tsjernobyl me een wissewasje.
Nu huiver ik van onze onwetendheid. Misschien begreep alleen Bella Isaakovna werkelijk wat voor tragedie zich had afgespeeld, maar zij voelde niet de noodzaak op de praatstoel te gaan zitten, zoals Șura. In die dagen begonnen er hier en daar mensen te sterven, en wij dachten aan de zee en aan tafelzuur. Șurocika wentelde zich in leugens zoals varkens in de modder en de buren geloofden haar nog ook – er was nog maar weinig goedheid in de wereld. Afgezien van de taal en de kernramp, de perestrojka en Raia’s bloeiende handeltje op de zwarte markt gebeurden er in de stad ook nog andere dingen. Ik was officieel vrouw geworden. Ik werd voor het eerst ongesteld en dat was interessanter dan alle hierboven genoemde dingen samen. Nu was ik geen snotmeid meer en kon op straat девушка!2Jongedame. (Russisch) worden genoemd. Op school praatten de meisjes alleen over de liefde. De meisjes met een oudere zus vertelden ongelooflijke dingen, alsof het hunzelf was overkomen. Twee klasgenoten – de dikkerdjes van de klas – begonnen al bh’s te dragen, en een van hen pochte dat zij daar al haar kreeg. Oxanka – wie verbaasde het nog? – had al met een jongen uit de negende klas gezoend en Maricica had een vriendje dat haar liefdesbriefjes schreef. Vergeleken met hen had ik nog een lange weg te gaan, ook op het gebied van de bh. Ik leek op een bonenstaak en in plaats van borsten had ik twee koffiebonen die alleen hard werden in de kou. Aan de liefde dacht ik wel, maar klaarblijkelijk niet zoals het hoorde. Na wat Rodion Eduardovici ons had aangedaan, had ik de indruk dat ik me allang op een ander niveau bevond. En na mijn ontmoeting met Mihail leken de jongetjes van mijn leeftijd me kinderlijk en puisterig.
§
Greta had een boek in een vreemde taal naar school meegenomen. Het was iets anders dan Engels, dat we inmiddels vier keer per week kregen. Ik vond Engels leuk en het ging me gemakkelijk af. Eigenlijk leken mij sinds de lessen Russisch met Tamara Pavlovna alle talen eenvoudig. De letters in Greta’s boek waren hetzelfde als die van het Engels, al hadden sommige staartjes of dakjes. Tegelijkertijd waren de woorden langer. Ik las een zin hardop voor en verbaasde me dat ik alles begreep. Wat ik hoorde leek erg op Moldavisch. ‘Wat is dat?’ vroeg ik nieuwsgierig aan Greta. ‘Roemeens,’ antwoordde zij, en ze vervolgde, voorzichtiger: ‘onze taal’. Ik wist niet wat ik moest geloven. Hoe kon een taal die van ons was met andere letters geschreven worden? En vooral: waarom?
§
mama
stond op het bord, maar we lazen allemaal hardop
papa3In cursief Cyrillisch schrift worden de t’s in ‘tata’ (*Roemeens voor papa of vader) hetzelfde geschreven als een Latijnse m. De kinderen lezen het woord aanvankelijk in het Cyrillisch (vert.).
De klas moest lachen. Maar alleen ik wist het: hoe het is om iets wat je nooit hebt gehad in te ruilen voor iets wat je nooit zult hebben. Mevrouw Natalia, de lerares, vroeg ons haar precies zo aan te spreken en heeft ons ook de andere verschillen uitgelegd. De lessen Moldavisch zouden in het Roemeens worden gehouden. Wij, wij konden blij zijn, en trots, en – eindelijk – vrij ademhalen. Een vijf werd een tien. Een vier stond voor de oude twee. De nieuwe twee was erger dan de oude twee, omdat er meer cijfers boven zaten. De apostrof was zowat verdwenen.
Hoe moeilijk kan het zijn een taal te leren die je al spreekt?
Vergeet die oude, vreemde taal.
Houd van deze nieuwe, ware taal.
Onze taal.
Huilend liep ik naar huis, met de oude, dode taal in mij opgekruld. Als ik hem zo gemakkelijk verloor, waarom had ik er dan voor gevochten?
De glazen tuin
Țîbuleac, Tatiana Pegasus, 230 blz., paperback, 2023, ISBN 9789061434948 Vertaling uit het Roemeens door Charlotte van Rooden. Tatiana Țîbuleac (1978) is een Moldavisch-Roemeense schrijfster. Ze werd geboren in Chișinău en studeerde journalistiek en communicatie. Zij woont in Parijs. Țîbuleac debuteerde in 2014 met een verhalenbundel. In 2017 verscheen Vara în care mama a avut ochii verzi (De zomer waarin mijn moeder groene ogen had), waarmee zij nationaal en internationaal doorbrak. Met De glazen tuin won zij in 2019 de EU-prijs voor de literatuur. Lastotsjka wordt op haar zevende geadopteerd door Tamara Pavlovna, die haar uit een weeshuis op het platteland meeneemt naar Chișinău, hoofdstad van de Sovjetrepubliek Moldavië. Daar moet ze haar adoptiemoeder helpen met het verzamelen en schoonmaken van lege flessen, leert ze Russisch en groeit ze op te midden van een groep bijzondere mensen, zoals veteraan Zahar Antonovici, de prachtige Ekaterina, de Joodse dokter Bella Isaakovna, de Kolonel met zijn rozentuin, en de eenogige jongen Pavlik, die nooit speelt maar er alleen bij staat. Wanneer de Russen in de jaren negentig veranderen in ‘bezetters’ en de ‘Moldavische taal’ plaats moet maken voor het Roemeens, ontstaan er taalconflicten en etnische spanningen tussen haar buren. De invloed van radicale politieke veranderingen, de zoektocht naar de eigen identiteit, maar ook het opgroeien van meisje naar vrouw en moeder worden vanuit het perspectief van Lastotsjka indringend beschreven. Haar verhaal speelt zich af tegen de achtergrond van het uiteenvallen van de Sovjet-Unie, waarvan de gevolgen tot op de dag van vandaag doorwerken.
