Welke Wit-Rus wil nu terug naar de Sovjettijd?

Interview

(foto: Igor Svabodin)
Geschatte leestijd: 5 minuten

De Wit-Russische dissident Andrei Sannikov was onlangs even in Nederland. Een interview over de hete adem van de KGB in eigen land en voormalige KGB-gevangenissen als toeristentrekpleister aan de andere kant van de grens.

Door Daphne Damiaans

Hoe ziet Ostalgie eruit in een land dat na de val van Sovjet-Unie binnen enkele jaren in een dictatuur veranderde? ‘Buitenstaanders zien het vaak als een soort Sovjet-Unie attractiepark,’ schreef The Guardian in november 2012 over Wit-Rusland. Een plek waar de harde hand nog altijd voelbaar is, in combinatie met een summiere vooruitgang en toch ook nog stalinistische architectuur. Maar hoe is het voor de Wit-Russische bevolking zelf, kennen zij het gevoel van Ostalgie?

Andrei Sannikov (1954, Minsk) was medeoprichter van Charta 97. Hij nam begin jaren negentig deel aan de Wit-Russische regering, maar trad in 1996 uit protest af als viceminister van Buitenlandse Zaken. Bij de verkiezingen van 2010 was hij de belangrijkste concurrent van zittend president en dictator Aljaksandr Loekasjenka, die tijdens de Sovjettijd aan het hoofd stond van een sovchoz, een collectieve staatsboerderij, en die in 1994 via democratische verkiezingen aan de macht kwam. Vlak hierna werd hij vastgezet in een KGB-gevangenis in Minsk. Nadat hij in april 2012 gratie kreeg van president Loekasjenka, vertrok hij uit Wit-Rusland. Hij woont op dit moment in Warschau, Polen.

Kent u het begrip ‘Ostalgie’?

‘Als ik dit hoor, moet ik vooral denken aan de manier waarop Rusland zich nu gedraagt in Oekraïne. Rusland doet precies wat de Sovjet-Unie ook ooit deed in Afghanistan, Polen, Hongarije en Tsjechoslowakije. Het gaat niet om Oekraïne, maar om Europa en Europese waarden. Rusland wil aan zijn volk laten zien dat Europa zwak is en incapabel om te reageren op gevaar. Mensen noemen het al snel ‘een koude oorlog’, maar waarom? Het ene land valt het andere aan, troepen zijn op het grondgebied van een ander land. Het is geen uitwisseling van bedreigingen zoals we zagen in de Koude Oorlog, het is agressie en de invasie van een land dat Europees wilde zijn. Dit gaat veel verder dan een Koude Oorlog.’

Dat is een nieuwe invulling van het begrip Ostalgie. Laten we het voor nu bij de ‘traditionele’ betekenis houden: het verlangen naar de tijd voor het uiteenvallen van de Sovjet-Unie. Bestaat zo’n nostalgie onder de Wit-Russische bevolking?

‘Waarschijnlijk is er wel een vorm van ostalgie in Wit-Rusland, maar ik denk niet dat velen het zullen voelen. We hebben namelijk nooit ervaren hoe het ook kan zijn. Nadat Loekasjenka verkozen werd, kende ons land een korte periode van liberalisatie, maar daarna ging het al snel de verkeerde kant op. Er is geen ruimte voor nostalgie naar de Sovjetperiode. Europese opiniepeilingen tonen aan dat zestig procent van de Wit-Russische jongeren het land wil verlaten om in het buitenland te studeren of te werken.

Kennen de oudere generaties, de mensen die de Sovjet-Unie bewust hebben meegemaakt, wel een verlangen naar deze periode?

‘Oudere mensen willen hun tijd uitzitten en vredig sterven. Zij hebben nooit een beter leven gekend en geloven ook niet dat het elders bestaat. De enige manier waarop ze kunnen begrijpen hoe het leven óók zou kunnen zijn, is als er vrije verkiezingen en democratie zouden komen in Wit-Rusland. Ten tijde van de Sovjet-Unie was er een vorm van verlangen, want men wist dat het leven beter was in landen als Nederland, Zweden en Duitsland. Als ouderen nu terugdenken aan de periode voor 1990, zullen ze uiteraard nostalgie voelen. Dat is de menselijke natuur: vroeger was alles beter.’ Lachend: ‘De vrouwen waren mooier, de liefde was intenser, het water was natter, het gras was groener’.

Als je de situatie van voor en na 1990 bekijkt, is het leven in Wit-Rusland dan verbeterd of verslechterd?

‘Er is meer vrijheid, al is het land een dictatuur. Men kan reizen, men kan tv kijken. Niet alleen Wit-Russische tv, maar ook Poolse programma’s, Russische programma’s, Amerikaanse films. Maar deze vrijheid is een farce, want in werkelijkheid is de bevolking alleen maar minder vrij geworden. De materiële omstandigheden zijn verbeterd, maar het systeem is bruter geworden. De Wit-Russische autoriteiten weten nu dat het niet gevaarlijk is om de bevolking toe te staan te ontsnappen aan de realiteit. Je kunt vrijelijk kijken naar wat in Sovjettijden verboden was, maar zodra je terugkeert naar het echte leven is er eigenlijk niets veranderd.’

In Wit-Rusland is de voormalige geheime dienst van de Sovjet-Unie, de KGB, nog alom aanwezig. Wat vindt u ervan dat in buurland Litouwen KGB-tours worden aangeboden, waarbij deelnemers ervaren hoe het was om opgepakt te worden door de KGB?

‘Het is grappig dat je die tours noemt, want onlangs is mijn vriendin Natalya Radina (Wit-Russische journalist en hoofdredacteur van Charter 97 (een onafhankelijke nieuwssite die strijdt voor democratie en mensenrechten in Wit-Rusland. DD) door een Amerikaanse filmcrew meegenomen naar een KGB-museum. In de cellen stortte ze helemaal in, omdat het haar zo deed denken aan de gevangenis waarin ze zelf in 2010 gevangen zat in Wit-Rusland. In geen enkele ex-Sovjetrepubliek is de herinnering aan de KGB verdwenen, maar in Wit-Rusland blies de geheime dienst haar activiteiten zelfs nieuw leven in. Wit-Russen zijn er bang voor, ze durven niet vrijuit te spreken, helemaal niet nu moderne technologie de KGB enorm helpt. Toch vind ik het goed dat de herinnering aan de KGB in landen als Litouwen levendig wordt gehouden. Vooral jongeren moeten kunnen zien hoe hun ouders en familieleden leefden en hoe reëel de dreiging was om elk moment gepakt te kunnen worden.’

Denkt u dat Loekasjenka terugverlangt naar Sovjet-tijden?

‘Dat denk ik niet, want als we echt terug zouden gaan naar het Sovjetsysteem zou hij het land niet mogen leiden. In de Sovjet-Unie werden leiders in elk geval nog enigszins voorbereid, op verschillende niveaus. Loekasjenka behoorde tot het laagste niveau en zijn opleiding was zeer summier. Hij zal dus zelf niet écht door Ostalgie gedreven worden, maar tegelijkertijd gebruikt hij wel bewust alle Sovjetsymbolen. Op die manier wil hij zichzelf presenteren als een internationale Sovjetleider.’

The Guardian stelde dat veel buitenstaanders Wit-Rusland zien als een soort Sovjet-Unie attractiepark. Wat denkt u dat de gemiddelde Wit-Rus hiervan vindt?

‘Laat me allereerst stellen dat het heel moeilijk is om te zegen wat de gemiddelde Wit-Rus vindt, want er is geen homogeen gevoel onder de bevolking. Tegelijkertijd kan ik vertellen dat de meerderheid Loekasjenka haat en hem afwijst. Daarom zal de gemiddelde Wit-Rus niet tevreden zijn met de werkelijkheid en welk stempel dan ook op dit moment op Wit-Rusland wordt gedrukt.’

En wat vindt u zelf van dit label?

‘Ik ben er helemaal niet blij mee. Het zegt eigenlijk dat Wit-Rusland iets uit het verleden is dat nog steeds… functioneert.’ Je zou kunnen stellen dat zo’n reputatie toeristen trekt, maar ik geloof niet dat dit aantallen zijn die echt iets betekenen. Westerse toeristen zijn verwend en hebben enig comfort nodig. Dat vind je niet in de hotels van Wit-Rusland. Zelfs voor de meest extreme toeristen is het te veel en als er statistieken beschikbaar zijn zal je zien dat het aantal toeristen erg laag is.’ (Volgens de Wereldbank bezochten in 2011 116.000 mensen Wit-Rusland. Ter vergelijking: in hetzelfde jaar verwelkomde buurland Litouwen 17,7 miljoen toeristen, DD)

’Waar moet Wit-Rusland wél bekend om komen te staan?

‘Neem om te beginnen eens een paar bekende namen uit Wit-Rusland: Chagall bijvoorbeeld, Malevitsj, componisten als Stravinsky. Er zit in mijn land iets dat een onzichtbare impact heeft op mensen, vooral op creatievelingen. Hierdoor komen veel van de diamanten uit de wereldcultuur uit Wit-Rusland. Het erfgoed van deze mensen willen we nu graag weer in ons eigen land zien, want op dit moment hebben we bijvoorbeeld geen schilderijen van Chagall. Daarnaast is de Wit-Russische geschiedenis een essentieel onderdeel van de Europese geschiedenis, met alle handelsconnecties, economische banden en intellectuele invloed van Wit-Rusland op het continent. Wit-Rusland stond altijd vooraan in de Europese ontwikkeling en kijk waar we nu staan: we hebben een Sovjetvlag en een sovchoze-dictator.’

Avatar
Over redactie Donau 153 Artikelen
Donau is een platform voor artikelen over Midden- en Zuidoost-Europa. U kunt hier reportages, interviews en achtergronden lezen over de culturen, samenlevingen en politieke ontwikkelingen van Hongarije tot Oekraine en van Albanië tot Rusland. Als enige tijdschrift over Midden en Zuidoost-Europa in het Nederlandse taalgebied probeert Donau clichés te ontkrachten en een genuanceerd en gevarieerd beeld van het gebied te scheppen.