Zaai honger, oogst woede

Hunger and Fury
The crisis of democracy in the Balkans
Jasmin Mujanović
Hurst pubishers, London (2018)
Prijs £20,-

Wie de huidige politieke ontwikkelingen in ex-Joegoslavië volgt, en de manier ziet waarop de Europese Unie ermee omgaat, vraagt zich wellicht af wat ze in Brussel in vredesnaam aan het doen zijn. Voor die mensen is er nu Hunger and Fury van Jasmin Mujanović. In een elegante analyse van 170 pagina’s fileert deze politicoloog de politieke dynamiek in de regio, en geeft dan misschien geen eenduidig antwoord op die vraag, maar wel een verademende onderstreping van het belang ervan: Wat ‘ze in Brussel’ dan ook denken dat ze aan het doen zijn, ze weigeren in ieder geval al decennia om eens serieus de problemen van de Balkan te analyseren en op te houden met een oplossing tegen te werken.

• Recensie door Joost van Egmond

Mujanović heeft geen geduld met de hardnekkige cliches over de regio als wild grensland waar ‘oude etnische tegenstellingen’ overheersen, die kunnen worden overwonnen door de huidge staten vooral rustig te houden en langzaam richting ‘Europese waarden’ te duwen. Consequent weerlegt hij deze aannames, waarop de meeste analyses van de Westelijke Balkan is de afgelopen decennia gebaseerd zijn. Maar dat niet alleen, hij stelt er ook een coherent eigen model tegenover. Daarin ligt de grote waarde van dit boek.

Centraal staat het begrip elastic authoritarianism, waarin Mujanivoć de bestuurscultuur in de regio vat: statische (autoritaire) verhoudingen in politiek en economie, gecamoufleerd door een immer wisselende ideologische dekmantel. Van het klein nationalisme van de laat-negentiende eeuw, via het pan-Joegoslavisme en de socialistische eenheid en broederschap, opnieuw het klein-nationalisme in de laat-twintigste eeuw en vervolgens het atlanticisme. Steeds hebben de potentaten op de Balkan zich keurig aangesloten bij de trend en zetten zij deze in om hun macht te behouden. En met succes. In een van zijn vele scherpe observaties stelt Mujanović dat de huidige sociale en politieke problemen die hij schetst waarschijnlijk zijn overgrootouders erg bekend zouden voorkomen.

Als je eenmaal begint passages aan te strepen, houd je niet meer op

Die problemen zijn onderhand wel duidelijk. Assertief burgerschap, en de daarbijbehorende economische vrijheden, passen niet in het concept van de machthebbers en worden ontmoedigd of tegengewerkt. Dat is de basis van de machtsverhoudingen die onder alle ideologische metamorfoses gelijk is gebleven. In deze regio word je niet rijk door de economie te laten groeien, maar door hem te plunderen, en de controle over de staat is daar het beste middel toe. In Mujavović eigen woorden: ‘Waar een westerse kapitalist zijn werknemers exploiteert met lage lonen en het tegenwerken van de vakbond, zal de Balkanelite iedereen ontslaan en de fabriek platgooien om hem in onderdelen te verkopen.’ (Als je bij het lezen eenmaal een potlood in de buurt hebt, bliijf je dit soort aanstreeppassages tegenkomen). Ideologie is een middel om dit proces te vergemakkelijken, weinig meer dan dat.

Je ziet de bazige kameleons van het elastic authoritarianism nog overal. Aleksandar Vučić in Servië en Milo Đukanović in Montenegro zijn bepaald niet in hun eerste ideologische transformatie gestikt. Maar ook als de poppetjes veranderen, blijven de machtsverhoudingen vaak griezelig gelijk. Wie herinnert zich nog het optimisme waarmee Nikola Gruevski in Macedonië en Milorad Dodik in de Servische deelrepubliek van Bosnië werden ontvangen?

Keer op keer weten de kameleons zich van westerse steun te verzekeren

De oorzaak hiervan ligt niet in Brussel, daar is Mujanović duidelijk over. Dit is het probleem van die samenlevingen zelf. De enige manier om het patroon te doorbreken is een democratisering die uit gaat van de burgers die het betreft. Alleen, ze krijgen de gelegenheid niet. Keer op keer weten de kameleons zich van westerse steun te verzekeren. Met een combinatie van lippendienst aan hervorming en dreigen met hernieuwd conflict overtuigen ze Brussel dat zij als degenen die de problemen veroorzaken ook de aangewezen personen zijn om ze op te lossen. Deze onwilligheid van de ‘internationale gemeenschap’ om de confrontatie aan te gaan met lokale elites, maakt alle tijd en moeite die het westen tegelijkertijd steekt in hervorming van de westelijke Balkan een futiliteit. ‘Dat leidt in Washington en Brussel misschien tot frustratie’, observeert Mujanović, ‘maar de bevolking in de Balkan is wanhopig.’

Lang kan dit dan ook niet doorgaan, voorspelt hij. Hij ziet de talloze kleine en grotere protestbewegingen van de laatste jaren (zie ook het thema ‘protest’op Donau) als de opbouw naar iets groters. Een omwenteling waarbij burgers eindelijk de politieke arena van de Balkan betreden, en een evenwichtig sociaal contract tussen burgers en de staat afdwingen. Daar zit wellicht een flinke dosis wensdenken bij, maar aan de conclusie dat dit de enige weg naar democratie is voor de regio doet dat niets af.

Als u een boek gaat lezen over ‘nationalisme op de Balkan’, laat het dit zijn.